Chuyện một nhà Dân tộc học đi …buôn lợn

Sau khi tốt nghiệp trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Tháng 11-1979, ông Nguyễn Văn Mạnh được phân công về khoa Văn – Sử, trường Đại học Tổng hợp Huế[1] giảng dạy. Trong những năm 1979-1980, là thời kỳ đặc biệt khó khăn với Việt Nam cả đối nội và đối ngoại. Bên ngoài, chúng ta phải tiếp tục chiến đấu bảo vệ chủ quyền lãnh thổ vùng biên giới phía Bắc và ở phía Tây Nam của Tổ quốc. Cùng với đó, Hoa Kỳ và nhiều nước tiến hành bao vây, cô lập về chính trị và kinh tế với Việt Nam. Trong nước, lực lượng Fulro đang trỗi dậy ở Tây Nguyên, tình trạng thiếu lương thực vì ngăn sông cấm chợ, hàng hóa làm ra không được lưu thông, cơ chế bao cấp, quản lý bằng tem phiếu đang hiện hành, đã khiến đời sống nhân dân vô cùng khó khăn.

Ông Nguyễn Văn Mạnh nhớ lại, để giải quyết nhu cầu lương thực, trường Đại học Tổng hợp Huế có mua mảnh đất (cách trường khoảng 20 km) ở thôn Hải Cát, xã Hương Thọ[2] để tăng gia sản xuất. Vào cuối tuần, cán bộ và giảng viên của trường lên thôn Hải Cát để nuôi bò, nuôi lợn và trồng sắn, khoai. Ông Nguyễn Văn Mạnh cùng đồng nghiệp trường Đại học Tổng hợp mang cơm độn sắn, khoai để ăn vào những ngày lao động đó. Ông kể, cơm được đựng trong camen, độn chung với khoai, sắn cùng muối mè, cá khô để ăn[3]. Một vài cán bộ, có con cá, miếng thịt phải giấu dưới lớp cơm. Hàng tháng ông Nguyễn Văn Mạnh được cấp 0,5 kg thịt lợn và 13 kg lương thực (gồm có gạo, sắn, bobo và bột mì). Mỗi năm, ông Mạnh cũng được cấp một số đồ dùng thiết yếu, như lốp xe đạp, phụ tùng xe đạp, chăn màn, thuốc lá hiệu Tam Đảo, Trường Sơn. Lương giảng viên của ông Nguyễn Văn Mạnh lúc đó vào khoảng 64 đồng/tháng, chỉ vừa đủ chi tiêu cho sinh hoạt gia đình. Những nhu yếu phẩm được căng tin trường Đại học Tổng hợp Huế cấp, ông Mạnh cùng với ông Phạm Công Nhành[4]  thường gom lại và mang sang chợ Đông Ba bán cho tiểu thương để lấy tiền mua những vật phẩm rẻ hơn.

Trường Đại học Tổng hợp Huế, nay là trường Đại học Khoa học, Đại học Huế

(Ảnh tư liệu)

Năm 1980, ông Nguyễn Văn Mạnh cùng đồng nghiệp Hà Văn Thịnh[5] về xã Duy Ninh, huyện Quảng Ninh (tỉnh Bình Trị Thiên) để buôn lợn về TP Huế bán kiếm lãi. Hồi đó, vì ngăn sông cấm chợ, lợn không được vận chuyển ra khỏi địa phương. Vì vậy, “thương vụ” mua 2 con lợn được hoàn thành một cách chóng vánh, lợn được gửi lại ở trong chuồng của người bán. Chờ đêm xuống, để tránh dân quân phát hiện, ông Nguyễn Văn Mạnh rọ mõm để không phát ra tiếng kêu. Ông Mạnh nhớ lại, lợn được vận chuyển trong đêm tối, vì có khổ người thấp hơn, nên ông Mạnh phải đi trước[6]. Trong bóng đêm, người trước kẻ sau gánh lợn chạy qua cánh đồng, chạy thật nhanh, nếu bị dân quân hoặc công an phát hiện sẽ bị tịch thu. Trong đêm tối ông Nguyễn Văn Mạnh bị sụt chân xuống hố, suýt gãy chân, đau điếng[7]. Lợn được mang về nhà ông Mạnh ở xã Duy Ninh. Sáng hôm sau, ông Mạnh và ông Thịnh thuê một chiếc thuyền, “áp tải” 2 con lợn lên ga Long Đại[8] đưa lên tàu hỏa vào TP Huế. Hai ông bê vác hai con lợn được buộc lại bằng dây, mang vào buồng vệ sinh của toa tàu để nhốt lại. Trên đường đi, lợn bị sổng chạy lên toa hành khách của tàu hỏa, vậy là ông Mạnh và ông Thịnh phải chạy nhiều vòng trên các toa tàu để đuổi bắt lợn. Hai con lợn chạy đến chỗ ngồi và xáo tung hành lý của nhiều người trên tàu. Hình ảnh ấy đến giờ vẫn khiến PGS Nguyễn Văn Mạnh phì cười khi nhắc đến.

PGS.TS Nguyễn Văn Mạnh nhớ mãi câu chuyện đi buôn lợn, nuôi lợn thời bao cấp

Vào đến TP Huế, lợn được nhốt trong căn nhà của thầy Mạnh ở khu tập thể Đống Đa, trường Đại học Tổng hợp Huế. Tuy nhiên, lúc mua lợn ở quê, để được giá cao người bán đã cho lợn ăn rất no, mỗi con nặng từ 60 đến 70 kg, đến lúc mang vào TP Huế mỗi con bị giảm từ 10 đến 15 kg. Nguyên nhân lợn bị sụt cân là do quá trình vận chuyển, đuổi bắt trong hành trình đi từ xã Duy Ninh, huyện Quảng Ninh vào đến TP Huế. Trong gần một ngày di chuyển, lợn không được cho ăn, lúc về đến nhà, bà Nguyễn Thị Mỹ Lộc (vợ ông Mạnh) lại “vỗ béo” lợn bằng rau và chuối. Dù đơn giá thịt lợn ở TP Huế cao hơn ở quê, nhưng vẫn lỗ, hai ông Nguyễn Văn Mạnh và Hà Văn Thịnh phải bán tháo cặp lợn, chấp nhận không có lãi còn mất bao nhiêu công sức. Sau thất bại từ “thương vụ” buôn lợn, vợ chồng ông Mạnh quyết định chuyển hướng: không buôn mà nuôi lợn để cải thiện cuộc sống. Năm 1982, hai ông bà nuôi một cặp lợn ngay trong căn nhà ở tầng 1, khu D, dãy nhà tập thể Đống Đa[9]. Ông Mạnh kể, nhà rộng 16 m² chỉ đủ kê một chiếc giường và vật dụng sinh hoạt tối thiểu. Phía bên ngoài là nhà bếp và phòng vệ sinh khoảng 8 m². Sau nhà vệ sinh có mái hiên, ông Mạnh dùng ván ngăn giữa bếp và nhà vệ sinh để làm chỗ nuôi lợn, đành phải tắm trong chuồng lợn. Sau giờ lên lớp, về đến nhà nghe tiếng lợn kêu, ông Mạnh vội xắn quần thái rau, chuối cho lợn ăn. Vì nhà quá chật, ông mang cây chuối ra hành lang ở tầng 1 để thái, trong một lần đang thái chuối, tình cờ có sinh viên đi qua. Ngại quá, ông Mạnh vứt cả dao và chuối chạy vào nhà, đợi học trò đi rồi mới dám ra ngoài làm tiếp[10]. Lợn được nuôi khoảng từ 6 đến 7 tháng thì cho “xuất chuồng”, nhưng chỉ bán được trong phạm vi TP Huế. Trong một lần khác, vợ chồng ông Mạnh cùng đi học chính trị. Ở nhà lợn sổng chuồng chạy vào giường ngủ cắn phá chăn, màn, xáo tung phòng ngủ. Ông Mạnh cho biết, thời đó ở khu tập thể Đống Đa có nhiều hộ nuôi lợn, chỉ vì mùi hôi không được xử lý nên đã gây mất đoàn kết trong một số hộ gia đình.

Năm 1986, đất nước đổi mới, đời sống của cán bộ giảng viên của trường Đại học Tổng hợp Huế từng bước được cải thiện, gia đình ông Mạnh cũng thôi nuôi lợn. Năm 1990, ông Nguyễn Văn Mạnh đi học nghiên cứu sinh tại trường Đại học Tổng hợp Kazan, Liên Xô (nay thuộc Liên bang Nga). Tháng 2-1992, ông về nước, đến tháng 4 cùng năm ông mua nhà mới. Thời gian này, ông bắt đầu hướng nghiên khoa học của mình tập trung vào các dân tộc thiểu số ở khu vực miền Trung – Tây Nguyên. Đặc biệt, ông là người có nhiều đóng góp trong việc phát hiện và nghiên cứu tộc người Chứt ở vùng núi huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình.

Năm tháng trôi qua, đời sống kinh tế được cải thiện, nhưng thầy Nguyễn Văn Mạnh vẫn nhớ mãi những tháng năm gian khổ ở khu tập thể Đống Đa – nơi ông và nhiều đồng nghiệp trường Đại học Tổng hợp Huế vừa giảng dạy, nghiên cứu khoa học, vừa phải nhọc nhằn lo toan sinh kế.

Nguyễn Sửu

______________________

[1] Trường Đại học Tổng hợp Huế được thành lập tháng 10-1976, trên cơ sở sáp nhập trường Đại học Khoa học với Đại học Văn khoa thuộc Viện Đại học Huế (thời kỳ trước năm 1975). Năm 1994, trường Đại học Tổng hợp Huế được đổi tên thành trường Đại học Khoa học thuộc Đại học Huế.