Chúng tôi gặp bà tại căn phòng nhỏ trong khu tập thể Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 những ngày cuối tháng 5-2013. Đã ngoài 80 tuổi nhưng hiện nay GS Nguyễn Thị Ngọc Toản vẫn miệt mài nghiên cứu, tập hợp hồ sơ cho cuộc đấu tranh đòi lại công lý cho các nạn nhân bị nhiễm chất độc da cam do Mỹ sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam.
Cởi mở và thân mật, Giáo sư chia sẻ những câu chuyện cuộc đời của bà, từ hoàn cảnh gia đình đến quá trình học tập và nghiên cứu khoa học. Vốn là tiểu thư con quan Đông các Đại học sĩ Tôn Thất Đàn; em gái của Tôn Thất Lang (sau là Giáo sư nổi tiếng ngành Gây mê hồi sức); em vợ của GS Đặng Văn Ngữ, bà được thừa hưởng nền gia giáo ngay từ khi còn nhỏ. Lớn lên giữa chốn đế đô vào những năm 40 của thế kỷ trước, bà lại chịu nhiều ảnh hưởng từ tinh thần hướng đạo của GS Tạ Quang Bửu và Hoàng Đạo Thúy ở Huế. Tinh thần yêu nước của phong trào ấy đã thôi thúc bà xung phong đi làm cứu thương khi mới 15 tuổi.
“Tôi may mắn được các thầy Hồ Đắc Di, Tôn Thất Tùng… dạy dỗ,
giúp hình thành óc nghề nghiệp và tâm đức trong nghề” – GS Nguyễn Thị Ngọc Toản chia sẻ.
Những kí ức về hai lần bị địch bắt, rồi được Trung tướng Vũ Xuân Chiêm (Tỉnh ủy viên tỉnh Thừa Thiên) và Đại tướng Nguyễn Chí Thanh giác ngộ vào Đảng, rồi được cử ra chiến khu học tập… vẫn còn như in trong tâm trí của Giáo sư Toản. Khi ra Việt Bắc, Ngọc Toản trở thành sinh viên trường Đại học Y cùng với Phạm Song, Trần Đức Hòe, Lê Sỹ Toàn… (về sau họ đều là các Giáo sư, Phó Giáo sư nổi tiếng trong ngành Y), là học trò của các thầy Hồ Đắc Di, Tôn Thất Tùng, Đặng Văn Ngữ, Đinh Văn Thắng… Năm 25 tuổi, với hành trang kiến thức và phương pháp học tập, nghiên cứu trong mấy năm tại trường, bà tham gia Đội Điều trị 2, Cục Quân Y, phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ. Rồi khi lá cờ giải phóng tung bay trên nóc hầm Đờ Cát cũng là ngày vu quy của Ngọc Toản cùng Trung tướng Cao Văn Khánh trên mảnh đất lửa đạn này.
Dòng tâm sự của GS Nguyễn Thị Ngọc Toản còn miên man đến kí ức lần đầu tiên gặp những trường hợp bất thường do chất độc màu da cam (năm 1967), rồi đến câu chuyện tiếp bước GS Tôn Thất Tùng trong nghiên cứu, tập hợp hồ sơ vụ kiện các công ty hóa chất của Mỹ sản xuất chất diệt cỏ… Bà tâm sự: Được đi và tiếp xúc nhiều, chứng kiến nhiều sự kiện từ chiến khu Việt Bắc đến các môi trường nghiên cứu khoa học sau này, trong tâm thức của bà còn in đậm những dấu ấn về những giai đoạn khác nhau trong lịch sử dân tộc.
Trần Bích Hạnh
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam