Phạm Đức Dương sinh ra trong một gia đình nghèo tại làng Đông Thái, xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, Hà Tĩnh. Cha làm thợ may, đi xa nhà quanh năm, mẹ và các em ở với bên ngoại, đi dệt thuê, gánh mướn và đi ở cho nhà giàu. Tuy khó khăn vất vả nhưng cả nhà đều mong muốn cho người con trai độc nhất được ăn học.
Khi nhỏ, ông học đồng ấu trong lớp học tư của thầy giáo Bùi Đình Thiện ở làng Đông Thái. Thấy Phạm Đức Dương nhà nghèo mà ham học, thầy Bùi Đình Thiện không nỡ lấy học phí mà cho Dương ngoài giờ học thì làm các việc nhẹ như quét sân, dọn ngõ, dọn lớp, hay sắp vải cho vợ thầy đi chợ … để thay tiền học phí.
Năm 1942, khi thi Sơ học yếu lược ở huyện, ông không có tiền chụp ảnh để làm thẻ dự thi. May mắn lại đến với ông: Sau khi binh biến Đô Lương thất bại, Đội Cung bị xử tử, bà Mai Thị Doan – vợ Đội Cung quay về quê ở làng Đông Thái. Là bà con họ hàng với mẹ của Phạm Đức Dương, nghe nói Dương ham học nên bà Doan đã cho tiền để chụp ảnh làm thẻ dự thi. Và ông thi đậu vào Trường tiểu học Đông Thái.
Nhà nghèo nên Phạm Đức Dương thường đến mua các giấy tờ, đơn kiện của thư nại gần nhà, sử dụng mặt trắng để viết vì họ bán theo cân nên rẻ hơn nhiều so với mua giấy viết. Viết hết ông còn đem ngâm giấy vào nước gạo, phơi cho mực bay đi để dùng làm giấy nháp. Không có đèn dầu để học đêm, ông thường đến gần nhà có sáng đèn, lén nghe người trong nhà đọc bài to mà nhẩm theo cho thuộc để đến lớp trả bài.
Năm đói 1945, người chết nhiều, nhà ông cũng chẳng có gì để ăn, sống cầm hơi bằng cháo cám, củ chuối, rau lang, rau má và cháo phát chẩn của làng. Đói quá nên ông đến gặp thầy Lê Khánh Liệu là Hiệu trưởng trường Tiểu học Đông Thái xin nghỉ học. Thấy Phạm Đức Dương học khá, thầy Lê Khánh Liệu đến thăm nhà và đưa cho mẹ ông mười đồng bạc Đông Dương để mua cái ăn và làm vốn, đồng thời cho phép bà bán lạc rang, ngô rang ở trong trường để nuôi con ăn học. Nhờ vậy mà ông mới tiếp tục được đi học.
Bằng tinh thần ham học, được sự cưu mang của các thầy giáo nên tháng 6/1945 cậu bé Phạm Đức Dương đã đỗ đầu kỳ thi tốt nghiệp tiểu học huyện Đức Thọ, Hà Tĩnh. Sau này, ông trở thành một giáo sư, tiến sĩ, một nhà khoa học có nhiều đóng góp trong lĩnh vực nghiên cứu về Ngôn ngữ học và Đông Nam Á học ở Việt Nam.
Bùi Minh Hào
Trung tâm CPD