Nhận thức ban đầu
Đoàn Trọng Truyến sinh năm 1922 tại Thừa Thiên Huế, tốt nghiệp Kỹ sư Canh nông vào cuối năm 1944, giữa lúc tình hình thế giới và trong nước diễn ra vô cùng phức tạp. Trong nước, nhân dân Việt Nam phải chịu cảnh một cổ hai, ba tròng áp bức, nạn đói diễn ra khắp nơi, nhất là tại các tỉnh miền Bắc.
Sau khi tốt nghiệp Kỹ sư Canh nông, Đoàn Trọng Truyến được nhận vào làm công chức tập sự tại Huế. Công việc bàn giấy đối với một thanh niên khiến ông chán nản và luôn suy nghĩ cần phải làm một việc gì đó. Khi ấy, như Đoàn Trọng Truyến thừa nhận, ông chưa có ý thức chính trị rõ ràng, đang mông lung và chưa biết chọn lựa cho mình một con đường để đi. Ông tự sự: “Vào làm việc với một tên chỉ huy người Pháp lỗ mãng, công việc thì giấy tờ buồn tẻ, tôi bắt đầu thấy những ảo vọng ở nhà trường của mình không phải dễ có được”[1]. Mang tư tưởng sống tự do ở nhà trường ra xã hội nhưng lại gặp một thực tế không như mong đợi nên Đoàn Trọng Truyến luôn có thái độ bất mãn, chống đối. Một hôm, lấy cớ tay chỉ huy người Pháp cùng làm việc đã viết lên tờ giấy trên bàn làm việc của ông một câu chỉ trích lỗ mãng vì thấy Đoàn Trọng Truyến lơ là trong công việc, Đoàn Trọng Truyến bực tức viết đơn xin thôi việc chuẩn bị gửi lên nhà chức trách Pháp với suy nghĩ sẽ về nhà làm ruộng hay xin vào một cơ quan tư nhân nào đó. “Nhưng mẹ tôi khóc lóc, khuyên tôi nhẫn nhục để có tiền nuôi gia đình. Tôi nghĩ đi nghĩ lại, thấy không có ích gì hơn, đành trở lại một cách tiêu cực, không hào hứng”[2].
Từng sống trong cảnh đô hộ của người Pháp nên khi Nhật đảo chính Pháp, ngày 9-3-1945, Đoàn Trọng Truyến hăng hái tham gia các tổ chức thanh niên do Chính phủ Trần Trọng Kim hô hào. Trong nhận thức của Đoàn Trọng Truyến lúc bấy giờ, Nhật không phải là kẻ thù của nhân dân Việt Nam, mà Pháp mới là kẻ thù chính, bởi ông suy nghĩ rất đơn giản: “Tôi chỉ biết ghét bọn Pháp, nay Pháp đổ rồi thì thích”. Và Đoàn Trọng Truyến suy nghĩ về sự kiện Nhật đảo chính Pháp như sau: “Tôi sợ bọn Nhật vì thấy nó hung hãn,đánh đập dã man. Nhưng sau một thời gian, thấy Chính phủ Trần Trọng Kim ra đời, Nhật chỉ làm cố vấn trên cao, vì Nhật tuyên bố trả độc lập lại cho Việt Nam thì tôi tin là thật”.
Với nhận thức chính trị có phần trực quan và cảm tính, Đoàn Trọng Truyến tích cực tham gia vào các phong trào thanh niên của Chính phủ Trần Trọng Kim do Phan Anh[3] sáng lập và cho rằng nó khác so với các phong trào thanh niên do Pháp khởi xướng là nhằm đầu độc giới trẻ Việt Nam. Đoàn Trọng Truyến đã lý giải: “Tôi đang muốn sống tự do không bó buộc trong bàn giấy Canh nông, muốn hoạt động về xã hội thì gặp lúc anh Ngô Văn Ngộ, Tham tá Tòa sứ, bạn quen tôi, gặp tôi và ngỏ ý kéo tôi ra phong trào. Tôi đồng ý và nhận chức Phó thủ lĩnh Thanh niên Thừa Thiên (phụ trách phần thanh niên ở thôn quê). Tôi cho là trước đây Pháp bó buộc mình không hoạt động được, ngày nay được tự do hoạt động, cũng là một dịp để tỏ ra mình có tài năng giúp ích cho xã hội, được danh tiếng hơn là miệt mài trong bàn giấy công chức”[4].
Với suy nghĩ hết sức lạc quan, ngay lập tức Đoàn Trọng Truyến lao vào các công việc của phong trào thanh niên với một tinh thần hăng hái, trong sáng, không mảy may vụ lợi. Ông bắt đầu lơ là trong công việc, lợi dụng ngày nghỉ, cùng với thanh niên khác, ông về các vùng quê mở những lớp học truyền bá quốc ngữ, tuyên truyền vệ sinh, bài trừ hủ tục. Đoàn Trọng Truyến giãi bày: “Tôi quan niệm nội dung phong trào thanh niên là như vậy, chứ không biết gì mà cũng không tuyên truyền gì về mục đích và nội dung chính trị của thanh niên, không nói gì về vai trò của Nhật, xem thanh niên như một phong trào độc lập của Quốc gia”. Ngoài ra, Đoàn Trọng Truyến còn nhiều lần tham gia các buổi diễn thuyết ở các địa phương, trong làng, huyện, với nội dung: thanh niên là rường cột tương lai nước nhà, phải mở mang học thức và trau dồi sức khỏe, tham gia công tác xã hội…
Giáo sư Đoàn Trọng Truyến, 1990
Cho đến tháng 6-1945, Đoàn Trọng Truyến gần như bỏ hẳn công việc bàn giấy của một công chức, cùng bạn bè về nông thôn mở các lớp học về nông nghiệp. Lấy tư cách là một kỹ sư canh nông, lên án việc cướp bóc ruộng đất của thực dân Pháp, những dã tâm, thủ đoạn nhằm lừa dối và bóc lột nhân dân Việt Nam, đồng thời phổ biến, tuyên truyền cách thức canh tác mới trong nông nghiệp. Việc làm đó được Đoàn Trọng Truyến cho là “làm việc ích lợi cho nông dân, đem tài học của mình ra cống hiến cho xã hội, cải tiến được nghề nông lạc hậu cũ của nước nhà”[5].
Đến giác ngộ cách mạng
Trong những ngày tham gia phong trào thanh niên của Chính phủ Trần Trọng Kim, Đoàn Trọng Truyến nhầm tưởng Phát xít Nhật là người giúp nhân dân Việt Nam giành độc lập, đánh đuổi thực dân Pháp. Những nhận thức chính trị ban đầu có phần bồng bột của ông dần dần được nhận ra sau những sự kiện chính trị mà ông được mắt thấy tai nghe. Tháng 7-1945, trong một lần về thăm nhà, ông đã chứng kiến cảnh lính Nhật đánh đập, bắt giam thanh niên Việt Nam. Lúc đó, Đoàn Trọng Truyến bắt đầu nghi ngờ cho quyền của thanh niên nói riêng, quyền độc lập nhân dân Việt Nam nói chung. Cũng trên đường về quê, ông gặp người cậu trở về từ trại tập trung của người Nhật, nói với ông rằng, Chính phủ Trần Trọng Kim là chính phủ thân Nhật, làm tay sai cho Nhật. Những nhận thức tốt đẹp về người Nhật trước kia thay đổi trong phút chốc: “Tôi bắt đầu thấy dã tâm của Nhật và nghĩ không nên tiếp tục hoạt động thanh niên nữa”[6]. Nhưng để tránh con mắt nghi ngờ của quân Nhật, Đoàn Trọng Truyến lảng dần việc tham gia các hoạt động thanh niên của Nhật, lấy cớ bận công việc công sở.
Giữa tháng 8-1945, khi cuộc Tổng khởi nghĩa của Việt Minh diễn ra sôi nổi là lúc lòng tin vào Chính phủ Trần Trọng Kim trong Đoàn Trọng Truyến hoàn toàn sụp đổ. Song ông cũng thú nhận lúc đó đang vô định, chưa biết theo ai: “Phong trào rầm rộ sau ngày 15-8. Tôi không hiểu tình thế ra sao, như một người mù, chờ đợi một biến cố lịch sử kéo mình đi. Mấy hôm sau cuộc cách mạng thành công. Tôi rất khâm phục Việt Minh, xem là những anh hùng, thắng cả Pháp lẫn Nhật. Cuộc mittinh đầu tiên, tôi đi tham gia, lôi cuốn theo trong không khí say sưa tưng bừng của cả thành phố Huế”[7].
Trước tất cả những diễn biến lịch sử thời kỳ đó, Đoàn Trọng Truyến đã bộc bạch hết sức chân thật về nhận thức của mình: “Ra làm công chức muốn có danh vị và thích sinh hoạt nhưng lại mang theo óc tự do ảo tưởng của thanh niên trí thức. Ghét Pháp là do đầu óc tự ái dân tộc quốc gia hẹp hòi, yếu ớt, tiêu cực và khí khái tiểu tư sản. Cũng trên tư tưởng và nhận thức ấy, nên đã nhầm lẫn ăn phải bả độc lập giả hiệu của Nhật, sợ Nhật là căn cứ vào hành động cá biệt và biểu hiện của một số sĩ quan và binh lính Nhật, không phải hiểu và ghét chế độ Phát xít Nhật. Khinh bọn mật thám và tay sai Nhật cũng là trên tư tưởng cao thượng và khí khái của thanh niên trí thức và đầu óc quốc gia cũ, không phải trên nhận thức rõ ràng lợi ích dân tộc. Nhận làm thủ lĩnh thanh niên cũng trên tư tưởng quốc gia và tự do ảo tưởng của thanh niên trí thức và trên đầu óc hiếu danh hão huyền. Mù quáng về chính trị, nhận thức sai lầm là Nhật mạnh, Nhật giúp ta độc lập, vô tình giúp việc cho bọn phản động. Không dám theo cách mạng vì sợ gian khổ, sợ tù đày và cũng không hiểu rõ lực lượng và tiền đồ của cách mạng, chỉ khâm phục trên cảm tính một cách trừu tượng”[8].
Rõ ràng, trong những ngày diễn ra Cách mạng tháng Tám, Đoàn Trọng Truyến là một người thụ động, mơ hồ, mới chỉ biết khâm phục Việt Minh và cũng chưa xác định cho mình một động cơ, mục tiêu rõ ràng. Trong suy nghĩ của ông mới hằn sâu tình yêu quê hương, đất nước, thương dân chứ chưa có khái niệm, chưa phân biệt được đảng phái nào tốt, xấu.
Sau khi Tổng khởi nghĩa diễn ra ở Huế được ít ngày, Đoàn Trọng Truyến vẫn chờ đợi một điều gì đó “để kéo mình đi”, thoát khỏi những phân tâm bấy lâu mà chưa có giải đáp. Đúng lúc ấy, Đoàn Trọng Truyến tình cờ gặp lại Tố Hữu – một bạn học cũ từ thời ở Huế – hai người bạn gặp nhau sau nhiều năm, nay có dịp hàn huyên tâm sự. Đoàn Trọng Truyến được Tố Hữu khuyên nên tham gia vào Ủy ban Hành chính Trung Bộ, phụ trách về Kinh tế. Điều này làm Đoàn Trọng Truyến ngỡ ngàng vô cùng, nhưng có lẽ Tố Hữu là người đã gợi mở ra hướng đi mang tính bước ngoặt đối với ông. Bởi vì, sau sự kiện này, ông đã thay đổi hoàn toàn nhận thức, chỉ tin và đi theo Cách mạng. Và hơn thế nữa, sự nghiệp nghiên cứu của ông từ đây chuyển sang lĩnh vực khoa học kinh tế chứ không phải chỉ nghiên cứu về nông nghiệp – ngành mà ông đã được học.
Ông viết: “Tôi rất bỡ ngỡ, trong lòng cũng thích được tham gia hoạt động cách mạng, được trọng dụng nhưng cũng nghĩ rằng cách mạng mới thành công, mình không có công lao gì mà lại nhận một chức vụ quan trọng thì sợ người ta chê cười là xu thời. Tôi suy nghĩ một hôm và thấy rằng mình mới ra đời, ham thích tự do, hoạt động xã hội. Bấy lâu lúng túng đã từng nhầm đường lạc lối, bây giờ mới thực là tự do, độc lập. Tôi tin tưởng lời anh Tố Hữu”[9]. Sau những suy nghĩ đắn đo, Đoàn Trọng Truyến đến gặp Tố Hữu và nhận lời tham gia Ủy ban Hành chính Trung Bộ. Lúc đầu Đoàn Trọng Truyến ngại ngùng vì cho rằng mình thiếu hiểu biết về chính trị, nhưng đã được Tố Hữu động viên, giúp đỡ hết sức chân thành và nhiệt tình. Kể từ cuối tháng 8-1945, cuộc đời hoạt động của Đoàn Trọng Truyến bước sang một trang mới, ông bắt đầu tham gia hoạt động cách mạng, phụ trách Kinh tế trong Ủy ban Hành chính Trung Bộ.
Trong cương vị mới, Đoàn Trọng Truyến được gần gũi và làm việc cùng các cán bộ cốt cán như Trần Hữu Dực[10], Nguyễn Duy Trinh[11], Tố Hữu… và nhiều đảng viên Đảng Cộng sản Đông Dương khác. Đoàn Trọng Truyến được tham gia bàn luận các công việc của Ủy ban, được đọc các tài liệu, sách vở về Đảng Cộng sản và Chủ nghĩa Mác – Lênin. Hoàn cảnh ấy đã tạo điều kiện rèn luyện cho một thanh niên trẻ trở thành một người cách mạng, một người cộng sản chân chính. Ông viết: “Tôi nhận thấy cả một chủ nghĩa và đường lối mới rất cao quý và một lý tưởng tốt đẹp. Tôi càng khâm phục Đảng anh dũng chiến đấu thắng Pháp, Nhật, vua quan. Tôi nghe những anh em kể lại những đấu tranh trong nhà tù, trên rừng núi, tôi cho là những anh hùng xuất chúng ai cũng kính phục. Tôi cũng muốn trở nên một người tài giỏi như thế và cho rằng muốn được như vậy thì phải là người cộng sản, phải vào Đảng cộng sản”[12].
Sau một thời gian làm việc tại Ủy ban Hành chính Trung Bộ, tư tưởng và nhận thức chính trị của Đoàn Trọng Truyến đã có định hướng vững vàng. Ông tự nhận thức “Đời hoạt động của người cộng sản không có gì trái với lợi ích của tôi hiện tại. Tôi cho rằng với trí óc thông minh của tôi, với lòng nhiệt thành thanh niên của tôi, tuy rằng hiện nay mình còn kém, còn mang trí thức cũ nhưng chắc chắn sẽ cải tạo được, tiến bộ được. Bên cạnh các đồng chí cộng sản, tôi thấy tôi kém xa, tôi muốn theo kịp các đồng chí. Tôi tha thiết muốn trở thành một người đảng viên Đảng cộng sản”[13].
Sau 5 tháng hoạt động trong Ủy ban Hành chính Trung Bộ, với sự phấn đấu và nỗ lực không ngừng, Đoàn Trọng Truyến đã bày tỏ nguyện vọng với những lãnh đạo của Ủy ban Hành chính rằng muốn trở thành một phần máu thịt của cách mạng, được đứng dưới lá cờ Đảng và toàn tâm toàn ý phụng sự Tổ quốc, nhân dân. Đoàn Trọng Truyến được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương (đầu năm 1946). Đây là mốc thời gian đánh dấu sự thay đổi lớn trong cuộc đời của Đoàn Trọng Truyến. Từ đây, Đoàn Trọng Truyến đã dành toàn bộ thời gian, tâm huyết và trí tuệ để hoàn thành nhiệm vụ của Đảng và nhân dân giao phó.
Từ chỗ là một thanh niên còn mơ hồ trước những biến cố lịch sử, Đoàn Trọng Truyến đã tìm được “mặt trời chân lý”. Sự lựa chọn đúng đắn ấy là một bước ngoặt lớn, là sự khởi đầu cho những câu chuyện dài về chặng đường hoạt động cách mạng, nghiên cứu khoa học, đặc biệt là khoa học kinh tế của Đoàn Trọng Truyến trong những năm tháng của cuộc đời ông.
Nguyễn Thanh Hóa
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam
Tài liệu tham khảo:
1. Trích bản viết tay GS Đoàn Trọng Truyến viết trong đợt chỉnh huấn năm 1953.
2. http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Duy_Trinh
3.http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_H%E1%BB%AFu_D%E1%BB%B1c
4. http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%91_H%E1%BB%AFu
5.http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90o%C3%A0n_Tr%E1%BB%8Dng_Truy%E1%BA%BFn
[1] Trích bản viết tay của GS Đoàn Trọng Truyến, 1953, tr.5. Tài liệu này đang được lưu trữ tại Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam.
[2] Trích bản viết tay của GS Đoàn Trọng Truyến, 1953, tr.5.
[3] Phan Anh khi ấy là Bộ trưởng Bộ Thanh niên trong Chính phủ Trần Trọng Kim
[4] Trích bản viết tay của GS Đoàn Trọng Truyến, 1953, tr.6.
[5] Như trên.