“Để có được một môi trường làm việc chuyên nghiệp, ở đó nhà khoa học được tôn trọng, tự do tư duy, thì người đứng đầu phải có một tầm nhìn dài hơi không chạy theo việc đấu thầu đề tài, có khả năng thu hút, tập hợp nhân sự giỏi cùng xây dựng và hình thành một trường phái khoa học. PGS-TS Nguyễn Thị Trâm, người rất nổi tiếng với giống lúa lai 10 tỷ đã làm được điều đó” – GS Trần Đức Viên – Hiệu trưởng Trường Đại học Nông nghiệp I khẳng định.
Tốt nghiệp Trường ĐHNN I năm 1968, PGS-TS Nguyễn Thị Trâm đã làm việc ở Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm. Bà đã được cố GS Lương Định Của, nhà Di truyền học nổi tiếng hướng dẫn, đào tạo. Rồi từ đó, tinh thần, nhiệt huyết lao động khoa học miệt mài của cố GS đã truyền sang bà và bà đã nghiên cứu, tìm hiểu cho ra đời nhiều giống lúa mới, được phổ biến rộng rãi như NN-9, NN-10, NN-23, NN-75-6… Năm 1985, sau khi học tại Viện Nghiên cứu lúa của Liên Xô (cũ), bà chuyển về Trường ĐHNN I làm công tác giảng dạy.
Năm 1993, PGS-TS Nguyễn Thị Trâm được cử đi học tại Trung Quốc, và được GS Viên Long Bình, một nhà nông học nổi tiếng về lúa lai, giảng dạy. Từ đó, bà đã có cơ hội được thực nghiệm các giống lúa lai ba dòng. Say mê nghiên cứu, lại được tiếp cận với nền khoa học tiên tiến nên ngay khi về nước, PGS-TS Nguyễn Thị Trâm đã bắt đầu nghiên cứu và tạo ra các giống lúa lai hai dòng.
Thời gian đó, chỉ với 9.000 USD kinh phí Nhà nước cấp cho việc nghiên cứu giống lúa lai hai dòng, nhưng PGS-TS Nguyễn Thị Trâm cùng các cộng sự đã tìm kiếm trong hàng trăm giống bản địa và ngoại nhập, tiến hành nhiều hướng nghiên cứu khác nhau để thử nghiệm và lai tạo. Cuối cùng bà cũng đã thành công khi tìm ra loại giống thích hợp có loại gen lặn, bất dục đực, di truyền nhân mẫn cảm với nhiệt độ – TGMS (thermosensitive genic male sterility). Đây là loại giống bất dục theo nhiệt độ, cụ thể nhiệt độ dưới 24oC thì cây lúa hữu dục, nhiệt độ trên 24oC thì cây lúa bất dục, rất phù hợp với các thời vụ sản xuất của vùng đồng bằng sông Hồng. Từ dòng gen mới tìm ra, rất nhiều tổ hợp lúa lai hai dòng “cùng mẹ khác cha” như TH3-4, TH3-5, TH3-11, TH5-1, TH6-3, TH2-3… đã ra đời.
Tháng 3 năm 2008, PGS-TS Nguyễn Thị Trâm đã trở thành một nhà khoa học được nhắc đến nhiều nhất khi chuyển nhượng giống TH3-4 với mức giá bất ngờ 700 triệu đồng cho Công ty CP Giống cây trồng Trung ương. Và đến đầu tháng 6 năm 2008, bà lại gây bất ngờ một lần nữa khi chuyển nhượng giống lúa lai hai dòng TH3-3 với giá 10 tỉ đồng cho Công ty TNHH Cường Tân. Giống lúa TH3-3 với những ưu điểm như: thời gian sinh trưởng ngắn, năng suất cao, chống chịu sâu bệnh tốt, cho chất lượng gạo ngon. Ông Đoàn Văn Sáu, Giám đốc Cty TNHH Cường Tân cho biết, sau mỗi mùa vụ, khách hàng của Cty đã tăng lên rất nhiều kể từ khi ông mua bản quyền TH3-3.
Miệt mài với những giống lúa lai
Đã vào tuổi nghỉ ngơi, nhưng PGS-TS Nguyễn Thị Trâm vẫn làm việc liên tục. Bà chia sẻ rất thật lòng bà không muốn nghỉ, không muốn dừng lại chỉ cần khi còn sức khỏe, còn kiến thức, còn làm việc được thì bà vẫn cứ làm. PGS-TS Nguyễn Thị Trâm cho biết, mặc dù đã nghỉ hưu, nhưng niềm đam mê nghiên cứu khoa học, được đem những giống lúa mới của mình đến với người nông dân, được trực tiếp lội ruộng, nâng niu những bông lúa vàng óng vẫn nguyên vẹn trong bà. Trong bối cảnh hiện nay, diện tích đất trồng lúa ở nhiều địa phương ngày càng bị thu hẹp để nhường chỗ cho khu công nghiệp, khu đô thị, đường xá… việc nâng cao năng suất lúa bằng việc sử dụng các giống lúa lai, năng suất cao để bảo đảm an ninh lương thực càng trở nên cần thiết.
Từ năm 2004 đến nay, mặc dù đã nghỉ hưu song PGS-TS Nguyễn Thị Trâm vẫn cùng các cộng sự ở Viện Sinh học Nông nghiệp miệt mài nghiên cứu, chọn tạo và khảo nghiệm để cho ra đời giống lúa lai hai dòng mới mang tên TH 3-5. Qua quá trình trồng khảo nghiệm tại các tỉnh Hưng Yên, Thái Bình, Thanh Hóa, Nghệ An… giống lúa lai này đã cho năng suất từ 6 – 8,5 tấn/ha, cây cứng, khả năng chịu rét và chống đổ tốt, hạt gạo cho cơm trắng có vị ngon, mềm, đậm đà. So với các giống lúa lai của Trung Quốc thì các giống lúa lai của Việt Nam có thời gian sinh trưởng ngắn, khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, giá thành rẻ. Các giống lúa này dễ tính hơn nhiều so với các giống lúa lai của Trung Quốc, sinh trưởng và phát triển tốt, tỏ ra thích nghi với điều kiện đất đai, khí hậu thời tiết tại nhiều địa bàn, là giống lúa có thời gian sinh trưởng ngắn (từ 100-105 ngày), cho năng suất khá cao.
Hiện, Viện Sinh học Nông nghiệp đang tiến hành các thủ tục đề nghị Bộ NN&PTNT công nhận đây là giống lúa Quốc gia và đưa vào trồng rộng rãi trong thời gian tới. PGS-TS Nguyễn Thị Trâm đã bắt đầu quay sang nghiên cứu dòng lúa lai 3 dòng từ năm 2005, để tìm giống lúa lai cho vụ xuân, tuy kỹ thuật vẫn chưa thể so với Trung Quốc. Và giống lúa lai này đã được mang vào khảo nghiệm tại Thanh Hóa và Nghệ An. Năm 2009, một tổ hợp lúa lai 3 dòng có tên là CT16 đã ra đời. Vụ xuân năm 2011 mới có kết quả bản quyền cho một số giống lúa lai như: TH3-3, TH3-4, Hương Cốm, và 4 giống lúa mới đăng ký nhưng chưa có bản quyền.
M.Tuấn