Kỷ niệm 10 năm thành lập hệ đào tạo cử nhân khoa học tài năng của trường ĐH Tổng hợp Hà Nội (nay là ĐH Quốc gia Hà Nội), là dịp gặp gỡ những Giáo sư (GS) đầu ngành, những người đề xướng và thực hiện dự án mới trong đào tạo nhân tài. GS Vật lý Đàm Trung Đồn được trao trách nhiệm điều hành hệ đào tạo đặc biệt này. Ngay khi khởi xướng đề án, không ít GS và cả lãnh đạo Bộ băn khoăn, liệu đây có phải là một dạng lớp chuyên, lớp chọn mà bậc trung học đã thực hiện trong nhiều năm, cho đến nay vẫn chưa xác định đầy đủ hiệu ứng tích cực của nó. GS Đàm Trung Đồn đã hình thành một chương trình đào tạo đội ngũ tài năng trẻ cho đất nước. Các GS đã sớm phát hiện ra những hạt giống tài năng trong số sinh viên được tuyển chọn, một kênh đáng tin cậy để phát triển nguồn nguyên khí đầy tiềm năng cho đất nước.
Ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, Đàm Trung Đồn đã tỏ rõ năng khiếu đặc biệt và niềm đam mê khoa học tự nhiên. Năm 1952, trong kỳ thi học sinh giỏi các trường trung học được tổ chức ở Hà Nội, ông đã đạt giải nhất. Tốt nghiệp khóa đầu ĐH Tổng hợp Hà Nội, ông được giữ lại làm trợ giảng, chuyên sâu vật lý chất rắn. Ông giảng dạy vật lý đại cương, vật lý lý thuyết, vật lý chất rắn, vật lý kỹ thuật… Nhiều bài giảng trong buổi ban đầu của GS Đàm Trung Đồn, sau này tập hợp lại thành giáo trình chính thức trong khoa, trong đó có: “Giáo trình Vật lý phân tử và nhiệt học”, “Thực tập chuyên đề về Vật lý chất rắn.” Một số bài giảng khác đã được đồng nghiệp bổ sung, hoàn chỉnh thành giáo trình: “Giáo trình kỹ thuật thực nghiệm Vật lý”. GS cùng đồng nghiệp biên dịch giáo trình “Cơ sở vật lý“ của các GS D.Halliday, R.Resnich và J. Walker, một giáo trình nổi tiếng được giảng dạy rộng rãi tại các trường ĐH Vật lý ở Mỹ và nhiều quốc gia tiên tiến khác trên thế giới. Đàm Trung Đồn nhanh chóng trở thành một giảng viên đầy uy tín. Báo cáo khoa học đầu tiên của GS là “Tính dẫn điện ion tấm phủ biến thế”. Đề tài “Hoạt động của mạch bán dẫn trong điều kiện nhiệt đới” của ông đã được giáo sư Tạ Quang Bửu quan tâm, trước hết bởi tính ứng dụng khoa học của nó. Đây có lẽ là những viên gạch đầu tiên để từ đó người GS tương lai bước lên con đường khoa học với một tầm vóc mới, một GS giảng dạy danh tiếng, một nhà nghiên cứu khoa học luôn hướng đến những ứng dụng thiết thực trong đời sống và phát triển công nghệ.
Không phải ngẫu nhiên mà GS Đàm Trung Đồn được tiến cử điều hành Ban đào tạo cử nhân tài năng của ĐH Quốc gia Hà Nội. Ông là một giảng viên tận tụy, một tấm gương tự học, một người thầy tâm huyết với lớp trẻ. Đã nhiều lần GS lãnh đạo đoàn học sinh giỏi Việt Nam tham dự Olympic Vật lý quốc tế. Kỳ thi đầu tiên, GS đã nhanh chóng nhận ra hai điểm yếu cơ bản của đào tạo: Chương trình chậm cập nhật, tiếp cận những thành tựu mới của thế giới; Khả năng thực hành, ứng dụng. Điểm yếu này không hẳn phản ánh sự nghèo nàn, thiếu thốn trang bị thực nghiệm mà chính là giảng viên cũng như học sinh không quan tâm rèn luyện đúng mức, chưa nhận thức đầy đủ giá trị ứng dụng vào thực tiễn. Ông cùng các GS khác đã kịp thời khắc phục hai điểm yếu này. Thầy và trò đã tự tạo ra khá nhiều thiết bị, nâng cao kỹ năng thực hành cho học sinh. Cùng với GS Dương Trọng Bái, GS Đàm Trung Đồn soạn thảo hai cuốn sách: “Bài thi vật lý quốc tế” và “Tuyển tập các bài toán vật lý nâng cao trung học phổ thông”. GS Đàm Trung Đồn không chỉ đem đến những tri thức, phương pháp học và thực hành vật lý nâng cao, cập nhật mà còn truyền cho thế hệ trẻ biết cách yêu, đam mê học, tìm hiểu và phát hiện. Kỳ thi đầu tiên không mấy thành công, nhưng 5 lần dự thi sau, Việt Nam được xếp thứ tư. Thi tài với những đoàn có truyền thống lâu đời, thành tích ấy của học sinh Việt Nam, đã gây ngạc nhiên trong lịch sử Olympic Vật lý quốc tế.
Khóa đầu tiên, 40 thí sinh trúng tuyển. Có thể nói ngày thi tuyển giống như một hội nghị khoa học. Ở đây thí sinh có thể thoải mái bày tỏ nguyện vọng, niềm đam mê và lý tưởng khoa học của mình. Một kết quả thật hợp lý: Hầu hết 40 thí sinh trúng tuyển là những học sinh giỏi, đạt giải thưởng trong nước và quốc tế. Sau năm học đầu tiên, một số trung tâm đào tạo nổi tiếng thế giới, trong đó có ĐH Bách khoa Paris đã cử GS sang Việt Nam trực tiếp phỏng vấn và cấp ngay 6 học bổng để sinh viên sang học ngành toán, vật lý của trường. Số sinh viên này đã học tập xuất sắc. Sau Pháp, các trung tâm đào tạo uy tín của Nga, Mỹ, Úc, Nhật, các trường ĐH Ohio, ĐH Florida Mỹ, ĐH Osaka Nhật, ĐH MGU Nga đã tiếp nhận sinh viên, cử nhân tài năng Việt Nam. Nhiều sinh viên trong số đó đã trở thành Tiến sĩ, nhà khoa học, giảng viên tài năng.
GS Đàm Trung Đồn không chỉ đứng trên bục giảng trực tiếp đào tạo hàng nghìn sinh viên vật lý, giảng dạy nhiều khóa cao học, chủ biên nhiều đề tài nghiên cứu khoa học cấp Quốc gia, hướng dẫn luận văn Tiến sĩ cho nhiều nghiên cứu sinh. Năm 2008 GS đã được phong tặng danh hiệu Nhà giáo Nhân dân. Bên cạnh công tác giảng dạy, GS còn là nhà khoa học, đưa lý thuyết vào thực tiễn cuộc sống. Những công trình của GS đều gắn với nhiều lĩnh vực công nghệ ứng dụng: Y tế, điện tử, quân sự, nông nghiệp, cơ khí…”. Những thiết bị điện tử dùng cho khoa học công nghệ và y tế”, công trình được GS nghiên cứu thực hiện trong 10 năm. Thiết bị đo nhanh độ ấm (thủy phân) cho nông sản, thiết bị đo nhanh hệ số dẫn nhiệt của đất đá. Những công trình kể trên đã tham gia trực tiếp vào hoạt động công nghệ của nhiều ngành kinh tế. “Thiết bị đo nhanh độ ẩm của một số nông sản” đã được Cty Chè Việt Nam sử dụng trong giao dịch mua bán. “Thiết bị đo nhanh hệ số dẫn nhiệt của đất đá” đã được các nhà nghiên cứu địa chất, đặc biệt là trong thăm dò dầu khí sử dụng rất hiệu quả trên hai phương diện chính là kinh tế và khoa học. Sản phẩm này đã được các chuyên gia quốc tế trong ngành dầu khí đồng ý để Việt Nam sử dụng, lấy số liệu, lập bản đồ địa nhiệt khu vực châu Á, Thái Bình Dương. Lý thuyết, thực hành, là hai cách để GS Đàm Trung Đồn đi vào khoa học. Một nhân cách nhà giáo, một nhà nghiên cứu ứng dụng ở GS Đàm Trung Đồn đã được hình thành như vậy.
Nay GS đã chậm chậm qua tuổi 80, nghĩa là xa lắm rồi thời khắc “cổ lai hy”. Nhưng niềm đam mê khoa học ở GS thì vẫn trẻ trung như hồi nào, khi mới đặt chân vào trường ĐH. Và thêm một niềm vui nho nhỏ, nhưng đượm và ấm trong trái tim ông, ấy là khi được tin những sinh viên của mình thành công trong học tập, nghiên cứu. Sinh viên Ngô Đức Thành khóa 1, đã bảo vệ xuất sắc luận án Tiến sĩ tại Pháp, được tặng thưởng huy chương bạc của Viện Hàn lâm Nông nghiệp Pháp và đạt giải thưởng dành cho hai luận án Tiến sĩ xuất sắc nhất về khoa học cơ bản. Thành công của sinh viên minh chứng sinh động kết quả đào tạo đúng hướng của tập thể nhà giáo, nhà khoa học xuất sắc, tâm huyết của trường ĐH Khoa học tự nhiên – ĐH Quốc gia Hà Nội. Nhưng một nỗi niềm vẫn còn đau đáu trong lòng vị GS cao niên: Dạy, bồi dưỡng như thế nào để phát hiện ra những học sinh giỏi, chuyên sâu mà GS đã cống hiến cả cuộc đời khoa học của mình. Đã một thời những kỳ thi Olympic Vật lý quốc tế, trong khu vực châu Á, Việt Nam chỉ đứng sau Trung Quốc. Nhưng nay vị trí ấy đã có nhiều đoàn trong khu vực vươn lên, chiếm lĩnh, như Thái Lan, Singapore, Indonesia… Vấn đề cải cách giáo dục thực sự cấp bách hơn lúc nào hết. Học trong sách, trên giảng đường gắn với hoạt động công nghệ – khoa học mà cuộc sống đang đòi hỏi phải là một nội dung hàng đầu trong giáo dục, đào tạo nhân tài.
Năm 2012 tạm thời ngưng thi tuyển hệ đào tạo “Cử nhân tài năng”. Cho đến nay vẫn chưa biết chính xác chủ trương này của Bộ. Tuy nhiên, cải tiến phương pháp, xây dựng đề án mới để nâng cao hiệu quả, tạo điều kiện tối đa cho sinh viên cập nhật những thành tựu khoa học, đặc biệt là những ngành khoa học- công nghệ mũi nhọn của Việt Nam, cũng nằm trong chủ trương này chăng.
Nguyên Phước