Lần đầu, TS Lê Thị Cúc sang Pháp là vào năm 1993, khi đó bà là giảng viên Bộ môn Lương thực thực phẩm của trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Dưới sự tài trợ của Chương trình AUF (Tổ chức hợp tác Đại học khối Pháp ngữ), theo chỉ tiêu, Trường được cử hai cán bộ sang học tập tại Pháp. GS Hà Duyên Tư – Trưởng phòng Đào tạo quốc tế của Trường đề xuất một phương án dự phòng, và bà là người thứ 3 dự thi phòng khi một trong hai người chính thức trường cử đi mà thi rớt thì phí mất tiêu chuẩn.
Được báo trước một tuần, bà gấp rút chuẩn bị lý lịch để gửi Phòng Đào tạo của Trường. Đồng thời dù đã tốt nghiệp bằng C tiếng Pháp nhưng bà nghĩ nếu được sang Pháp sẽ phải giao tiếp nhiều nên bà quyết định theo học một thầy dạy tiếng Pháp cấp tốc. Vốn rất thích học tiếng Pháp và cảm thấy có cái “duyên” với ngôn ngữ này, nhưng bà cũng cảm thấy lo lắng vì nói, giao tiếp không được tốt. Bà còn nhớ như in ngày đi dự thi: “Hôm đó là vào sáng thứ 2, tôi đến dự thi tại trường Đại học Bách khoa. Tôi tự giới thiệu về bản thân và chuyên ngành bằng tiếng Pháp. Họ đồng ý nhận tôi và PGS Hồ Anh Túy – Khoa Điện tử”.
Khi sang Pháp, bà đem theo một bọc lớn thóc giống đang trồng ở Việt Nam, đủ các loại như: Tám thơm, nếp cái hoa vàng, CR203, ĐT10…Bà tự chọn đề tài Nghiên cứu đặc tính một số giống lúa ở Việt Nam và Pháp. Rất may đề tài này của bà phù hợp với hướng đang nghiên cứu của thầy hướng dẫn-GS Jacque Faure, đã có 10 năm kinh nghiệm nghiên cứu về lúa gạo trong tổ chức FAO (Tổ chức Lương thực Thế giới).
Giáo sư Jacque Faure là một người rất tốt, độ lượng. Trong nghiên cứu khoa học có những ý kiến, quan điểm khác nhau nhưng Thầy rất tôn trọng học trò. Bà nhớ kỷ niệm về một bài nghiên cứu của GS Jacque Faure viết để đăng trên một tạp chí trong đó có chi tiết sự thay đổi của tinh bột ảnh hưởng bởi nhiệt độ. GS Jacque Faure miêu tả sự thay đổi nhiệt độ đó thông qua hình vẽ là một đường thẳng hất lên trên nhưng bà không đồng ý vì đó không phải là đường cong có giá trị cực đại (nghĩa là ở nhiệt độ nào đó, sau khi đạt giá trị cao nhất thì đường cong sẽ không đi lên nữa). Bà đã chứng minh cho Thầy quan điểm của mình và được Thầy hoàn toàn chấp nhận.
Đề tài Nghiên cứu đặc tính một số giống lúa ở Việt Nam và Pháp được TS Lê Thị Cúc thực hiện tại Trung tâm Hợp tác Quốc tế về Nghiên cứu Nông nghiệp và Phát triển-Chương trình Cây trồng ngắn ngày của Pháp (CIRAD-CA). Ngoài sự hướng dẫn của thầy giáo, đồng nghiệp, bà còn tham khảo tài liệu tại Thư viện của Trung tâm. Và rất may, bà tìm được một cuốn sách cổ của người Pháp viết rất kỹ về lúa gạo ở Việt Nam.
TS Lê Thị Cúc trong chuyến công tác tại Pháp, năm 1993-1994
Ngoài thực hiện nghiên cứu đề tài lựa chọn, bà được biết ở Trung tâm có một loại gạo nấu nhanh chỉ trong vòng 10-20 phút nên ngoài đề tài chính, bà tranh thủ thời gian lấy gạo Việt Nam nghiên cứu quy trình nấu gạo nhanh chỉ trong vòng 4-6 phút là có một bát cơm. “Tôi tranh thủ, tận dụng thời gian để có thể học tập, tiếp thu những tri thức mới. Tất cả cũng vì yêu nghề. Và đặc biệt, tôi tìm thấy niềm vui, nhiều điều thú vị trong các đề tài nghiên cứu”- PGS.TS Lê Thị Cúc chia sẻ.
Kết thúc một năm học tập, ngoài bản báo cáo chính với những số liệu dựa trên những kết quả nghiên cứu có được, bà còn có một báo cáo phụ về gạo nấu nhanh. Sau đợt công tác, Trung tâm CIRAD-CA ngỏ ý muốn mời bà ở lại tiếp tục nghiên cứu nhưng bà từ chối. Bà về nước tiếp tục giảng dạy tại trường Bách khoa. Đồng thời, bà chuyển những kết quả nghiên cứu cho Viện Công nghệ sau thu hoạch (Nay là Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch) tham khảo, ứng dụng và phát triển phù hợp với thực tế ở Việt Nam.
Năm 1998, lần thứ hai TS Lê Thị Cúc sang Pháp học tập nâng cao trình độ ngoại ngữ để về Trường hướng dẫn các sinh viên bảo vệ khóa luận tốt nghiệp bằng tiếng Pháp, tại trường Đại học Grenoble. Bà đi theo lời mời đích danh của Chương trình AUF, trong thời gian 9 tháng. Tuy nhiên bà chỉ đi học 4 tháng, dành tiêu chuẩn 5 tháng cho một cán bộ khác. Hai kỷ niệm để lại dấu ấn sâu đậm trong bà đó là: Bà được mời đến tham quan một vùng chuyên sản xuất thủ công bánh mì theo hộ gia đình. Tại đây, bà quen với một số người Ả Rập, khi ngồi ăn cơm cùng nhau, họ chê bà nấu cơm dở. Họ tổ chức cuộc thi nấu cơm ngon. Bà nấu bình thường như ở Việt Nam vẫn nấu và họ cũng nấu như vậy nhưng lại cho thêm bơ. Bà nói vui với họ: “Tôi ăn gạo, không phải ăn bơ. Cho bơ vào mất hết mùi gạo”. Cuối cùng họ cũng phải công nhận bà nấu ngon hơn. Kỷ niệm thứ hai là bà được mời tham dự Hội nghị về Hương của các giống thóc do một Nghiên cứu sinh người Ba Lan nghiên cứu, họ có 4 mẫu thóc, bên cạnh là 4 bình mẫu hương liệu khác nhau. Khi bà thử, phát hiện họ đã để sai vị trí các mùi hương, quả đúng thế thật.
TS Lê Thị Cúc cùng các thành viên lớp học theo Chương trình AUF tại Pháp, năm 1998
Qua hai chuyến công tác ở Pháp, bà cảm nhận người Pháp rất chân thành, tế nhị và cao thượng. Về phía mình, là một người con gái Việt Nam nhỏ nhắn, có cá tính bà cũng để lại nhiều ấn tượng tốt đẹp trong lòng các bạn quốc tế cùng học cũng như đồng nghiệp, đặc biệt với thầy hướng dẫn mỗi khi liên lạc với bà thường nhắc: “Nhớ đến Việt Nam là nhớ về Madame Cúc, nhớ về Madame Cúc là nhớ về Bình Định, nhớ về Quy Nhơn”.
Ngay từ ngày còn nhỏ, ước muốn của Lê Thị Cúc là được theo học Sư phạm Văn nhưng “ngã rẽ” chuyển bà sang học trường Đại học Bách khoa Kracnoda, Liên Xô, chuyên ngành Lương thực thực phẩm. Tuy nhiên đến bây giờ bà hài lòng vì chuyên ngành bà được phân công và gắn bó giảng dạy trong gần 40 năm. Mỗi khi học trò, đồng nghiệp nhất là đồng nghiệp quốc tế hỏi bà về niềm đam mê theo ngành Lương thực thực phẩm, bà thường nói vui: “Mẹ tôi sinh tôi ra ở gốc lúa”.
Hoàng Thị Liêm
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam