GS.TS Trần Bá Hoành sinh năm 1931 trong một gia đình nhà nho ở tỉnh Thanh Hóa. Thời Pháp thuộc với đồng lương giáo viên tiểu học, bố ông lo được cho các con ăn học đủ đầy. Đến năm 1950 khi đang học năm thứ 2 bậc Trung học chuyên khoa Huỳnh Thúc Kháng, Hà Tĩnh thì nhà nước có chủ trương mở hệ Sư phạm ngay trong trường. Và ông đã tình nguyện đăng ký vào học. Tình nguyện vào hệ Sư phạm cũng bởi lẽ gia đình ông có truyền thống dạy học từ đời ông nội, rồi đến bố và anh cả. Vì vậy với ông, nghề dạy học là nghề không mấy xa lạ. Tốt nghiệp trường Sư phạm hệ Trung cấp ông được phân công về dạy cấp II ở tỉnh Thừa Thiên, sau đó là ở Nam Đàn, Nghệ An. Không ngừng phấn đấu học tập, thầy giáo Trần Bá Hoành ấp ủ nguyện vọng học tiếp Đại học Sư Phạm nên ông đã sớm tự học tiếng Nga. Ông học ngữ pháp tiếng Nga qua sách tiếng Anh "Russian" tập I, II (lúc này chưa có sách dạy tiếng Nga bằng tiếng Việt). Nhờ có vốn tiếng Nga tự học mà ông được miễn học môn này trong những giờ học Nga văn ở Đại học Sư phạm .
Sau khi tốt nghiệp (năm 1959), ông được giữ lại trường làm giảng viên. Năm 1980 GS.TS Trần Bá Hoành làm việc ở Bộ Giáo dục với cương vị Phó Ban nghiên cứu Cải cách sư phạm, GS Dương Trọng Bái (Trưởng ban) và ông được giao trọng trách tổ chức soạn thảo chương trình, kế hoạch đào tạo mới cho hệ thống sư phạm. Tuy được cử sang Bộ Giáo dục làm việc nhưng ông vẫn mong muốn tiếp tục giảng dạy môn Sinh học nên ông đã xin phép được làm việc ở cả hai nơi: Đại học Sư phạm và Bộ Giáo dục.
Năm 1981, Campuchia vừa thoát khỏi chế độ diệt chủng, nước bạn có nhu cầu mời giảng viên Việt Nam biết tiếng Pháp sang dạy môn Sinh học hệ Đại học ở PhnômPênh. Ông là một trong những người được mời.
Và từ năm 1981 đến 1983 GS Trần Bá Hoành giảng dạy bằng tiếng Pháp các môn Di truyền, Học thuyết tiến hóa, Phương pháp dạy học sinh học tại Đại học Sư phạm PhnômPênh. Với vốn tiếng Pháp được học trong nhà trường vào những năm đầu bậc Trung học cơ sở, cùng sự nỗ lực tự học, nâng cao kiến thức tiếng Pháp, nhất là tiếng Pháp chuyên ngành Sinh học, trong thời gian giảng dạy ở Campuchia, GS Trần Bá Hoành đã thành công trong việc biên soạn Giáo trình môn Sinh học bằng tiếng Pháp.
Bộ Giáo trình giảng dạy môn Sinh học bằng tiếng Pháp
GS Hoành kể: 10 tiết dạy đầu tiên bằng các tập Giáo trình do ông soạn thảo bằng tiếng Pháp có nhiều vất vả, do trình độ tiếng Pháp tự học thêm và ít khi giao tiếp, bây giờ thông qua ngôn ngữ này để giảng về một chuyên ngành, tôi sợ mọi người nghe không hiểu. Qua mấy tiết dạy, sinh viên đã khích lệ tôi rất nhiều: “anh nói như thế là rất tốt”. Sinh viên là những người lớn tuổi, trước kia học tập bị gián đoạn do đất nước có chiến tranh nên họ rất thích học.
Ở bài giảng môn Di truyền bằng tiếng Pháp do ông biên soạn, ông đã áp dụng phương pháp giảng dạy những vấn đề trọng tâm, quan trọng; đồng thời giới thiệu những tài liệu cần phải tham khảo để sinh viên tự tìm kiếm tài liệu học. Bản thảo giáo trình do ông viết tay có hình vẽ minh họa rất đẹp, một số chỗ được cắt dán từ những tài liệu khác. Còn hai giáo trình Học thuyết tiến hóa và Phương pháp dạy học môn Sinh học được ông cho đánh máy, rồi sao chụp lại. Giáo trình in rônéo tuy có phần khó đọc nhưng đã giúp ích rất nhiều cho sinh viên.
Bộ sưu tập Giáo trình do GS Trần Bá Hoành biên soạn trên giấy khổ A4, được đóng lại thành từng tập. Trải qua hơn 30 năm, những tập Giáo trình đã cũ, có vết ố do ghim sắt. Ngày 9-8-2011 ông đã tặng cho Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam để lưu giữ. Đây là những tư liệu có giá trị về tinh thần hợp tác quốc tế ở một giai đoạn lịch sử của ngành Giáo dục Việt Nam, là tấm gương về tinh thần tự học, say mê công việc của một nhà khoa học được đào tạo ở trong nước, một gương sáng để thế hệ trẻ học tập.
Nguyễn Thị Phương Thúy