Một điều ít ai có, từ khi ra công tác đến lúc về hưu ông chỉ làm việc tại một trường đại học lớn suốt 43 năm liên tục. Và ông đã có nhiều đóng góp cụ thể trong giảng dạy, nghiên cứu. Nhưng với ông, như cụ Nguyễn Du viết trong Truyện Kiều: Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài…
Tình bạn… vật lý
Nguyễn Xuân Chánh sinh ra trong một gia đình nhà nho nghèo, thuở thiếu thời học Quốc học Huế, rồi anh chuyển vào Quảng Ngãi học trường Lê Khiết, được thụ giáo về môn có sở trường là toán với thầy Hoàng Tụy, sau này là Viện trưởng Viện Toán học Việt Nam. Cuối năm 1951, anh hàng tháng trời cuốc bộ trên đường mòn Trường Sơn, ra Đu-Cầu Kè, Thanh Hóa học lớp dự bị đại học. Ở đây anh gặp một chàng trai cao, gầy kém 2 tuổi đến từ đồng lúa Thái Bình, là Vũ Đình Cự. Từ đó bắt đầu một tình bạn thủy chung, lâu bền. Tốt nghiệp Đại học Sư phạm năm 1956, vừa lúc ĐHBK ra đời, cả hai đều được phân công về giảng dạy môn vật lý. Năm 1960 Nguyễn Xuân Chánh được cử đi nghiên cứu sinh ở Đại học tổng hợp Kháccốp, Ucraina; năm sau Vũ Đình Cự cũng đi nghiên cứu sinh ở Đại học tổng hợp Lômônôsôp, Matscơva. PGS. Nguyễn Xuân Chánh kể, ông thì cố hết sức để hoàn thành đúng thời hạn trong 4 năm, bảo vệ được học vị Phó Tiến sĩ toán-lý (nay là TS), trong khi bạn ông ở Lômônôsôp chưa đầy 4 năm là bảo vệ xong, do kết quả xuất sắc được giữ lại làm tiếp tiến sĩ khoa học (TSKH) chỉ trong 2 năm.
Một điều thú vị, cả hai ở hai phương trời đều nghiên cứu về “màng mỏng”, một lĩnh vực mũi nhọn ngày ấy của vật lý chất rắn. Có chuyện xảy đến với thầy hướng dẫn nghiên cứu sinh Nguyễn Xuân Chánh, là GS.Pines nhà vật lý chất rắn nổi tiếng người Nga gốc Do Thái. GS.Pines có công trình lý thuyết về một loại vật liệu hệ số Poisson âm. Ông gửi đăng ở tạp chí nghiên cứu vật lý lớn nhất Liên Xô, thì bị coi là “ý tưởng điên rồ”. Vật liệu luôn có hệ số Poisson dương, tức khi kéo giãn theo chiều dài thì co lại theo chiều ngang, trong khi có dự báo về loại vật liệu khi kéo giãn lại “phình ra”! Thật trớ trêu, người phản bác đầu tiên chính là tổng biên tập của tạp chí, nhà vật lý lỗi lạc L.Lanđao và khi phản bác ông còn chơi chữ nói lái tên tác giả Pines, để chỉ vật có hệ số Poisson âm. Để rồi 20 năm sau, người ta mới biết Giáo sư Pines đúng, khi thực nghiệm tìm ra loại vật liệu mới gọi là auxetic, có hệ số Poisson âm. Trong blog của GS. Đàm Thanh Sơn, nhà vật lý nổi tiếng hiện đang làm việc ở Mỹ, viết “đáng lý vật liệu auxetic phải gọi là vật liệu pinessian”.
Những năm 1969-1970, ở ĐHBK thầy Vũ Đình Cự được cử làm nhóm trưởng đề xuất lên cấp trên xin mở ngành đào tạo mới kỹ sư vật lý với hai chuyên ngành vật lý chất rắn và vật lý hạt nhân. Năm 1985, ĐHBK thành lập Viện Vật lý kỹ thuật, thầy Nguyễn Xuân Chánh trở thành Viện trưởng đầu tiên và ông đảm nhiệm cương vị này 2 nhiệm kỳ cho đến lúc nghỉ hưu.
Tình bạn của hai người còn được gắn kết hơn trong nghiên cứu khoa học phục vụ chiến đấu. Công việc đào tạo kỹ sư vật lý đang tiến triển thì Mỹ mở rộng chiến tranh phá hoại bằng không quân ra miền Bắc. Mỹ tuyên bố sẽ dùng các loại vũ khí thông minh, thủy lôi, bom từ trường phong tỏa các cảng đường biển, đường sông và đường bộ đưa miền Bắc về “thời kỳ đồ đá”.
Hai vị bộ trưởng Bộ Đại học & Trung học chuyên nghiệp, Bộ Giao thông Vận tải vốn đều xuất thân quân đội: Tạ Quang Bửu (nguyên thứ trưởng Quốc phòng), Phan Trọng Tuệ (nguyên thiếu tướng, Tư lệnh quân khu) đã quyết định thành lập Tiểu ban rà phá bom mìn, thủy lôi, gồm 6 tổ chuyên môn, có một tổ nghiên cứu cơ bản và thiết kế phương án. Tổ này gồm 11 giáo viên của ĐHBK, do GS. TSKH. Vũ Đình Cự đã biệt phái sang Bộ GTVT, làm tổ trưởng, PGS.TS.Nguyễn Xuân Chánh là thành viên. Tổ làm việc với mật danh GK1. Thủy lôi, bom từ trường được lực lượng phá bom đường biển mang về cho nhóm nghiên cứu “mổ xẻ”.
Nhóm đã tìm ra ở đầu điều khiển được đúc kín trong keo epoxy có nhiều linh kiện bán dẫn đặc biệt và cảm biến là màng mỏng từ, những thành tựu mới nhất của khoa học được Mỹ ứng dụng ngay vào chiến tranh ở Việt Nam. Song với những người đã có chuyên sâu về màng mỏng như Vũ Đình Cự, Nguyễn Xuân Chánh, “cảm biến màng mỏng” đã sớm được nhận diện. Một thành viên của nhóm, PGS. Bùi Minh Tiêu về kỹ thuật điện tử số ngày đó cũng có ngay đóng góp quan trọng: lý giải được sơ đồ và nguyên lý làm việc của đầu điều khiển thủy lôi, bom từ trường. Thế rồi, bằng trí tuệ tập thể, chỉ một thời gian ngắn Tổ GK1 đã định ra được phương án thiết kế thiết bị rà phá thủy lôi, bom từ trường. Kết hợp với các lực lượng của Bộ Quốc phòng, Bộ GTVT những nghiên cứu từ phòng thí nghiệm của tổ GK1 đã đi vào thực tiễn rất có hiệu quả, góp phần quan trọng vào đánh thắng cuộc chiến tranh phong tỏa của Mỹ. Sau ngày nước nhà thống nhất, cụm công trình khoa học tập thể đó được Nhà nước trao Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt đầu tiên.
Một cuộc thảo luận ở nhóm GK1 (từ trái): Nguyễn
Xuân Chánh, Vũ Đình Cự, Nguyễn Nguyên Phong
(tháng 5/1972)
Dù làm việc gì, trong hoàn cảnh nào, PGS.TS Nguyễn Xuân Chánh cũng là người “tri kỷ”- biết rõ mình, hiểu mình và “tri tâm”- hiểu lòng bạn bè, ông xa lạ với mọi thói đố kị, huênh hoang, tranh công đổ lỗi. Ông được mọi người yêu mến, tôn trọng. Điều này còn giải thích vì sao ông liên tục làm việc nhiều năm, nhiều cống hiến chỉ ở một trung tâm đào tạo và nghiên cứu lớn như ĐHBK.
Nhà phổ biến kiến thức tài hoa
Có thể trong lý thuyết màng mỏng, PGS.TS.Nguyễn Xuân Chánh không “sáng chói” như bạn Vũ Đình Cự, song cái tài của ông lại có dịp thể hiện nhiều ở một lĩnh vực khác, cũng rất bổ ích, lý thú. Đó là, phổ biến đến công chúng rộng rãi những kiến thức về vật lý ứng dụng. GS.Vũ Đình Cự lúc sinh thời (Ông mất năm 2011, nguyên Phó chủ tịch Quốc hội) đã viết những giáo trình về vật lý chất rắn, ông còn viết cả sách phổ biến kiến thức, là đồng tác giả với Nguyễn Xuân Chánh cuốn “Công nghệ Nano điều khiển đến từng phân tử nguyên tử”, sách giành Huy chương Bạc của Bộ Văn hóa thông tin năm 2005.
Ông Nguyễn Xuân Chánh về hưu được hai chục năm, chú tâm viết nhiều sách phổ biến kiến thức, bên cạnh đó là hàng trăm bài báo đại chúng. Các sách của ông được tìm đọc nhiều như: Vật lý ứng dụng trong đời sống hiện đại (Nhà xuất bản Trẻ 2009); Vật lý hiện đại giữa đời thường (Nhà xuất bản Tri thức 2012)… Tác giả vừa ra cuốn mới: Công nghệ in 3D đã đột phá vào mọi ngành nghề (Nhà xuất bản Bách khoa, 2016).
Một đồng niên, đồng nghiệp với ông Nguyễn Xuân Chánh là GS.Cao Chi lúc về già cũng hay viết sách phổ biến kiến thức, ông nói vui là: Những điều cao siêu, khó hiểu thì tôi nhường bạn Cao Chi, tôi viết những điều dễ thấy, dễ hiểu thôi. Quả sách của ông thiết thực cho mọi người.
Trong đời sống hôm nay, hầu như tất cả chúng ta khi sử dụng những sản phẩm của công nghệ cao như: lò vi sóng, máy photocopy, máy in lade, bếp từ, máy vi tính, camera, máy ảnh số, màn hình phẳng TV, máy chụp cắt lớp cộng hưởng từ… đều không mấy để ý đến “bên trong” của nó. Song có không ít người vì tò mò, ham hiểu biết, hoặc muốn trở thành nhà sáng chế, thợ sửa chữa… có nhu cầu tìm hiểu nguyên lý làm việc, cấu tạo của các thứ đồ hiện đại đó. Họ mong có cuốn “cẩm nang” trong tay. Hãy đọc sách của Nguyễn Xuân Chánh sẽ có “túi khôn” được đáp ứng tất cả, những điều tác giả viết ra đều dễ hiểu, sáng sủa. Ông bảo, kiến thức ông có được về các thiết bị, vật dụng đời mới chủ yếu lấy từ Internet. Với vốn ngoại ngữ Nga, Anh, Pháp thành thạo, ông đã huy động bao nhiêu là kiến thức kim cổ vào trang viết, để người đọc chỉ cần có kiến thức phổ thông trở lên là hiểu được.
“Ông già vật lý” hiện ở căn nhà hình ống trong khu tập thể Bách Khoa. Giờ hàng ngày, buổi sáng vẫn tập đều 6 động tác yoga Suối nguồn tươi trẻ. Rồi ông ngồi vào bàn đọc, viết trên máy tính. Chiều chiều, ông dạo chơi công viên, thanh thản nhìn dòng người ngược xuôi trên đường, đôi khi người ta thấy cụ già tóc bạc phơ, da đỏ au ấy tủm tỉm cười…
Phạm Quang Đẩu
Nguồn: http://42.112.31.215:8081/files/
