Giáo sư, TSKH Lê Đăng Hà sinh năm 1935 tại Thanh Hóa, ông là sinh viên của trường Đại học Y Hà Nội niên khóa 1954-1960. Sau khi tốt nghiệp Đại học ông có may mắn được giữ lại trường làm công tác giảng dạy, sau đó được 2 lần cử đi làm luận án Phó tiến sĩ (1972) và Tiến sĩ tại Liên Xô (1986).
Gặp lại GS Lê Đăng Hà sau gần 10 năm “chiến đấu” với dịch SARS, dù đã nghỉ hưu, sức khỏe đã giảm đi nhiều nhưng sự tinh anh và say mê với nghiên cứu khoa học hình như vẫn còn nguyên vẹn trong ông. Ông vẫn đang miệt mài hàng ngày hoàn thành nốt bản thảo cuốn sách về Bệnh truyền nhiễm để làm tài liệu chuyên môn cho ngành Y. Nhắc về khoảng thời gian 10 năm về trước ông cho rằng đó là 2 tháng làm việc căng thẳng, mất ăn mất ngủ như những chiến sĩ ngoài mặt trận, nhưng cuối cùng ông và đồng nghiệp đã hoàn thành được nhiệm vụ. Đối với ông, phần thưởng lớn nhất không phải là Danh hiệu Anh hùng, càng không phải là những phần thưởng vật chất mà cái được lớn nhất là ngăn chặn được dịch, bảo vệ sức khỏe nhân dân, sau là sự ghi nhận của đồng nghiệp, của nhân dân và bè bạn quốc tế. Và theo ông, yếu tố quan trọng thúc đẩy ông và đồng nghiệp hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ là trách nhiệm, nghĩa vụ và lương tâm của một thầy thuốc, một nhà khoa học.
Hồi tưởng về giai đoạn ấy, GS Lê Đăng Hà kể tường tận nguồn gốc gây SARS ở Việt Nam: một thương nhân gốc Hoa, quốc tịch Mỹ tên là Johnie C.C. có tiếp xúc với bác sĩ Trung Quốc nhiễm SARS ở khách sạn Metropole, Hồng Kông đã đến Việt Nam ngày 23-2-2003. Ngày 26-2 ông Johnie C.C. bị sốt và vào điều trị tại Bệnh viện Việt-Pháp ở Hà Nội, thương nhân này đã mang dịch SARS vào Việt Nam. Ngày 28-2-2003 bác sĩ Carlo Urbani, chuyên viên y tế của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại Việt Nam đến thăm khám bệnh nhân Johnie C.C điều trị tại Bệnh viện Việt-Pháp, đồng thời thông báo cho WHO ở Manila về bệnh viêm phổi không điển hình nghi do virut lạ, sau đó bác sĩ Carlo Urbani bị lây nhiễm và tử vong ngày 12-3-2003. Cũng trong ngày 12-3-2003, WHO cảnh báo cho toàn thế giới biết căn bệnh viêm đường hô hấp cấp nặng (SARS) do virut lạ, có tốc độ lây lan rất mạnh và nhanh, tỉ lệ tử vong cao. Đến ngày 27-3-2003 WHO chính thức thông báo tác nhân gây SARS là do Coronavirus mới, thuộc họ Coronaviridae nhưng đã biến đổi gen so với Coronaviruss cổ điển hay gặp trước đây.
Tại Việt Nam, sau khi thương nhân Johnie C.C. từ Hồng Kông bị sốt vào điều trị tại Bệnh viện Việt-Pháp thì đến ngày 8-3-2003 đã có 39 cán bộ y tế bị viêm đường hô hấp cấp và tử vong 5 người. Ngày 9-3 thì Bệnh viện này tạm thời không nhận tất cả các bệnh nhân.
GS Lê Đăng Hà cho biết sau khi ông Carlo Urbani đến thăm ông Johnie C.C ở Bệnh viện Việt Pháp, phát hiện ra đây là một bệnh lạ và đã báo cho tổ chức Y tế thế giới. Ông Carlo Urbani cũng trao đổi với Bộ Y tế Việt Nam, Bộ Y tế giới thiệu ông Carlo đến gặp GS Lê Đăng Hà vì lúc đó GS Hà là một trong những chuyên gia hàng đầu về bệnh truyền nhiễm. Sau hai tiếng đồng hồ trao đổi với ông Carlo, mang cả các sách cổ kim ra để cùng nghiên cứu cũng không phát hiện ra bệnh cụ thể nào nhưng GS Hà cũng đã hình dung được mức độ nguy hiểm của nó. Bệnh lây qua đường hô hấp và lan rất nhanh, gây sốt và tử vong, bằng chứng là ở Bệnh viện Việt – Pháp đã có 5 trường hợp bị tử vong và phải đóng cửa. Vấn đề này gây tâm lý hoang mang tột độ trong quần chúng nhân dân ở Hà Nội, lo ngại một đại dịch sẽ lan rộng ra khắp nơi và ảnh hưởng tới an ninh, kinh tế – xã hội. Hơn nữa, cuối năm 2003 Việt Nam đăng cai tổ chức SEAGAME mà không chấm dứt được dịch thì khó có thể thực hiện thành công Sự kiện Thể thao lớn của khu vực được.
Trước tình hình đó, Bộ Y tế giao việc phòng và điều trị SARS cho Viện Y học lâm sàng các bệnh Nhiệt đới Quốc gia do GS Lê Đăng Hà làm Viện trưởng. Ông cho biết trong hoàn cảnh được giao nhiệm vụ như thế thật quá khó khăn vì trên thế giới trước kia chưa có hiện tượng như vậy, cũng chưa nói về cách điều trị thế nào, lây ra sao, phòng chống bằng cách nào? Nhưng đã được giao nhiệm vụ, ông đặt quyết tâm hoàn thành nhiệm vụ của mình.
Với một loại bệnh siêu lây như SARS, có muôn vàn khó khăn mà GS Lê Đăng Hà phải đối mặt. Điều đầu tiên là vấn đề chuẩn bị tâm lý, tư tưởng cho các cán bộ, nhân viên Y bác sĩ trong Viện Y học lâm sàng … mà khi đó ông đang là Viện trưởng, làm thế nào để động viên họ tập trung cho việc phòng dịch mà không hề sợ hãi? Với suy nghĩ ấy ông đặt ra các quy định khắt khe, nghiêm ngặt khi tiến hành phòng dịch và điều trị cho các bệnh nhân đồng thời kêu gọi các y bác sĩ làm theo, bản thân ông hàng ngày gương mẫu thực hiện để làm gương cho nhân viên khi thăm khám bệnh nhân. Quy trình đầu tiên GS Lê Đăng Hà chỉ đạo làm là ngăn, khoanh vùng và cách ly những bệnh nhân nhiễm SARS ra khỏi cộng đồng. Ngay từ đầu, GS Hà đã đề ra một biện pháp khắc phục triệt để, cách ly nghiêm ngặt các bệnh nhân với 3 khu riêng biệt: Khu bệnh nhân nặng, khu bệnh nhân nhẹ và khu buồng bệnh riêng biệt để tiếp nhận bệnh nhân mới vào khám và nhập viện. Toàn bộ những người nhiễm SARS đều được điều trị trong một điều kiện đặc biệt, người nhà không được phép tiếp xúc với bệnh nhân, mọi công việc từ ăn, ở, vệ sinh, điều trị đều do các y bác sĩ của Viện làm. Ông lý giải vì SARS là bệnh lây rất nhanh qua hô hấp tiếp xúc bình thường, nếu để tiếp xúc giữa bệnh nhân và các đối tượng khác sẽ nhanh chóng lây lan ra cộng đồng. Vì thế toàn bộ khu vực điều trị SARS không được phép ra vào tự do và có những quy định nghiêm ngặt. Các y bác sĩ được phân chia kíp trực và làm việc 6 tiếng một kíp, ăn ở đã có người mang vào tận nơi, trực 24/24 giờ. Công tác bảo hộ cũng được GS Lê Đăng Hà quán triệt rất nghiêm khắc, toàn bộ y bác sĩ đều phải mặc quần áo bảo hộ, đeo loại khẩu trang đặc biệt mới được tiếp xúc với bệnh, nếu ai không tuân theo quy định sẽ bị kỷ luật. Bản thân ông hàng ngày tiếp xúc với các bệnh nhân cũng phải gương mẫu tuân thủ các quy định, không quản ngày đêm để “trực chiến” với các tình huống xấu. Các bệnh nhân được phục vụ từ ăn, ở, vệ sinh,… một cách chu đáo nhất, rác thải từ các phòng có SARS phải diệt trùng sau đó tiêu hủy một cách cẩn thận. Nhân viên y tế sau kíp trực phải vệ sinh kỹ càng, cởi bỏ quần áo bảo hộ trước khi ra khỏi khu vực cách ly. Cả Viện Y học lâm sàng các bệnh Nhiệt đới trong những ngày chống SARS như một “pháo đài” kín, chỉ những ai có phận sự và trách nhiệm mới được ra vào.
GS.TSKH Lê Đăng Hà
Giáo sư Lê Đăng Hà kể, hồi chống dịch SARS ông cũng rất lo lắng, hoang mang vì nếu làm không chu đáo thì ổ dịch sẽ lây lan ra cộng đồng. Ngay việc bảo vệ an toàn cho hàng trăm y bác sĩ hàng ngày phải trực tiếp với người bệnh cũng làm ông ngày đêm suy nghĩ, bài học nhãn tiền từ Bệnh viện Việt-Pháp vẫn còn đó. Ông cho biết các bệnh nhân khi chuyển đến Viện được chụp Xquang phổi, lúc đầu phổi chưa bị tổn thương nhiều, đến ngày hôm sau phổi đã trắng xóa, không thở được, nếu kéo dài tình trạng này sẽ gây ra tử vong. Bước đầu tiên ông cho tiến hành là hỗ trợ máy thở ôxy cho các bệnh nhân. Có 3 cách để hỗ trợ thở, cách thứ nhất là mở khí quản ở phía dưới cổ để đặt ống xông, cách thứ hai là cho ống xông trực tiếp vào miệng, cách thứ ba là cho thở hoàn toàn bằng máy. Hai cách đầu sẽ chủ động hơn và giúp bệnh nhân thở tốt hơn, vì nếu chọn cách thứ ba có một bất cập là không may bệnh nhân gạt máy thở ra khỏi miệng thì có thể nguy hiểm tính mạng. Mặc dầu vậy GS Lê Đăng Hà giải thích cách thứ nhất và cách thứ hai có thể gây ra nhiễm trùng vì bệnh nhân đang trong tình trạng viêm đường hô hấp cấp, nhiễm trùng huyết, nếu sử dụng phẫu thuật đặt ống xông có thể gây bội nhiễm, càng tăng tính nguy hiểm hơn. Chính vì thế ông đã chỉ đạo các bác sĩ, y tá chọn cách thứ 3 và phân kíp trực 24/24 bên cạnh bệnh nhân để theo dõi và điều trị.
Đồng thời với việc cho bệnh nhân thở máy, GS Lê Đăng Hà chỉ đạo sử dụng các loại thuốc kháng sinh liều cao và tốt để tiêm cho các bệnh nhân nhiễm SARS, cùng với đó là truyền huyết thanh và các loại thuốc bổ để bệnh nhân hồi phục thể trạng. Với phác đồ điều trị nghiêm ngặt, tình trạng của các bệnh nhân dần dần tiến triển tốt lên và khỏi bệnh. Đến ngày 24-4-2003 Việt Nam được Tổ chức Y tế thế giới tuyên bố là nước đầu tiên trên thế giới phòng và chống dịch SARS thành công.
Công tác điều trị SARS đã rất quan trọng nhưng công tác diệt ổ dịch trong các phòng điều trị SARS của GS Lê Đăng Hà và cán bộ nhân viên trong Viện cũng “không giống ai”. Ông cho biết, do có trường hợp bị nhiễm SARS ở Bệnh viện Việt-Pháp không phải do tiếp xúc với bệnh nhân SARS mà chỉ đến thăm người nhà nằm ở phòng trước đây đã có người nhiễm bệnh. Ông tìm hiểu và được biết trước khi tiếp nhận bệnh nhân mới Bệnh viện Việt-Pháp đã làm công tác diệt trùng, vệ sinh cẩn thận. Nhưng qua nghiên cứu ông nắm được, thì virut lạ gây SARS phát triển được trong điều kiện nhiệt độ thấp mà các phòng bệnh ở Bệnh viện này đều có sử dụng điều hòa, máy lạnh nên mặc dù đã vệ sinh, nhưng không thể tiêu diệt được hết nguồn bệnh còn khu trú trong những thiết bị này. Chính vì thế đối với các phòng bệnh ở Viện Y học lâm sàng các bệnh Nhiệt đới, ông không cho sử dụng điều hòa máy lạnh mà sử dụng quạt trong các phòng bệnh kết hợp với việc mở các cửa sổ, bởi trong điều kiện nhiệt độ cao ở nước ta, sử dụng quạt thì virut, vi khuẩn sẽ bị đẩy ra ngoài không khí, gặp nhiệt độ cao nó sẽ tự bị tiêu diệt. Đó cũng là biện pháp vệ sinh tẩy trùng ở các phòng bệnh của Viện. Thời điểm này, ông được biết có một loại máy sóng âm có thể đẩy các virut và làm sạch một căn phòng nhưng giá của nó thì không hề rẻ, vì vậy cách làm sáng tạo nhưng cũng rất hiệu quả của ông và các đồng nghiệp đã được các bạn bè quốc tế hoan nghênh.
Trong quá trình tổ chức diệt dịch SARS một khó khăn phải đối phó là trang thiết bị y tế. GS Lê Đăng Hà cho biết, ngoài việc không có máy sóng âm để đẩy virut, vi khuẩn và làm sạch phòng bệnh thì cán bộ của Viện cũng không có khẩu trang L95 – một loại khẩu trang lọc vi khuẩn rất đắt nhưng rất an toàn để tránh lây lan bệnh từ bệnh nhân ra các y bác sĩ. Ông đã nghĩ ra giải pháp không kém phần hiệu quả là sử dụng đúp 2 chiếc khẩu trang của các bác sĩ mổ để dùng cho các nhân viên của mình. Các bộ quần áo bảo hộ vô khuẩn bằng giấy cho các nhân viên được dùng chủ yếu là hàng viện trợ của Nhật Bản cho Viện.
Một kinh nghiệm GS Lê Đăng Hà đúc rút được trong quá trình chống dịch SARS là khoanh vùng dịch triệt để, toàn bộ các bệnh nhân nhiễm SARS chỉ được đưa về một nơi để điều trị là Viện Y học lâm sàng các bệnh Nhiệt đới Quốc gia. Ông cho biết ở Trung Quốc, Đài Loan hay các nước khác không có cách làm như Việt Nam, họ tiến hành điều trị các bệnh nhân SARS tại cơ sở y tế gần nhất, vì vậy đã không ngăn chặn triệt để được sự lây lan của bệnh. Sau này khi đã khống chế được dịch, ông được mời sang Đài Loan và một số nước để chia sẻ kinh nghiệm, họ rất khâm phục cách làm sáng tạo của Việt Nam.
Với những nỗ lực không mệt mỏi, sau 2 tháng GS Lê Đăng Hà và các đồng nghiệp đã khống chế được dịch SARS ở Việt Nam. Viện Y học lâm sàng các bệnh Nhiệt đới Quốc gia đã gửi toàn bộ mẫu máu xét nghiệm của cán bộ y tế của Viện đến Tổ chức Y tế Thế giới để chứng minh nhân viên không ai bị nhiễm SARS. Ngày 28-4-2003, Tổ chức Y tế Thế giới thông báo trên toàn cầu Việt Nam là nước đầu tiên đã khống chế được dịch SARS. Nghe tin này, ông và các đồng nghiệp vỡ òa trong niềm vui vì đã góp phần bé nhỏ vào công việc chống dịch chung trên thế giới, góp phần làm vinh dự cho tổ quốc khi là nước đầu tiên chiến thắng dịch SARS.
Với những cống hiến nói trên, GS Lê Đăng Hà được Nhà nước phong tặng Danh hiệu Anh hùng Lao động. Từ đó, bạn bè, đồng nghiệp hay gọi đùa ông là Anh hùng “khắc tinh” của SARS. Với ông, biệt danh đó còn là niềm vinh dự, niềm tự hào to lớn trong cuộc đời của một thầy thuốc, một thầy giáo.
Nguyễn Thanh Hóa
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam