Mượn cách nói hình tượng của PGS. TS Nguyễn Hữu Sơn (Viện Văn học) là xoay khối vuông rubích theo những góc độ, những điểm nhìn khác nhau để thấy được tầm vóc và sức sống của học thuật, của nhân cách GS. Bùi Văn Nguyên.
1. GS. Bùi Văn Nguyên – một bậc sư biểu
Nhiều bài viết khẳng định tầm vóc sư biểu của GS. Bùi Văn Nguyên bởi những đóng góp lớn của giáo sư đối với sự nghiệp giáo dục, bởi giáo sư là tấm gương sáng về người thầy có ảnh hưởng lớn đối với nhiều thế hệ học sinh. GS.TSKH Bùi Văn Ba (Phương Lựu) khẳng định ở GS. Bùi Văn Nguyên có đầy đủ cả ba mặt lập đức, lập công, lập ngôn, tất cả đều có trong người thầy. PGS.TS Trần Đức Ngôn, trước khi viết về nhà nghiên cứu văn học dân gian Bùi Văn Nguyên đã nói về nhà giáo Bùi Văn Nguyên: “Suốt đời mình, ông luôn đấu tranh vì sự công bằng xã hội, vì tương lai của ngành giáo dục Việt Nam”.
Nhìn nhận GS. Bùi Văn Nguyên với tư cách là nhà giáo dục, PGS.TS Nguyễn Công Lý khẳng định: hơn sáu mươi năm trong sự nghiệp trồng người, thầy đã đào tạo được rất nhiều, rất nhiều lớp thế hệ trí thức, có không ít người trong số học trò của thầy đã trở thành những chuyên gia hàng đầu trong các lĩnh vực nghiên cứu khoa học xã hội nhân văn hay giữ những trọng trách quản lý trong các cơ quan của Đảng và Nhà nước. Từ những bậc sư biểu nói về sư biểu Bùi Văn Nguyên đến những người học trò được thầy Nguyên thụ giáo, thụ nghiệp, tất cả đều khẳng định GS. Bùi Văn Nguyên là tấm gương sáng về người thầy giáo.
GS. Nguyễn Đình Chú viết về vị giáo sư họ Bùi: “Tôi đảm bảo rằng ông đồ gàn không hề biết nịnh hót, xu phụ, tham lam, tráo trở trong khi lại biết tạo cho mình một bản lĩnh sống bằng con đường riêng để giữ nhân cách, nhân phẩm”. Một người chuyên về khoa học cơ bản như PGS.TS Nguyễn Hữu Sơn, chỉ qua những bài của GS. Bùi Văn Nguyên trên Tạp chí Văn học đã nhận ra ông là người sớm quan tâm đến việc viết bài, đọc sách và giới thiệu sách trích giảng văn học, sách ngữ văn bậc phổ thông. Có thể coi ông là một trong những người đầu tiên gợi mở chuyên mục Văn học và nhà trường mà Tạp chí Văn học còn duy trì cho đến ngày nay.
PGS.TS Vũ Thanh, người không may mắn được là học trò của ông và cũng không chịu ảnh hưởng gì từ tư tưởng cũng như học thuật của ông mà chịu ảnh hưởng từ các nhà khoa học bậc thầy khác, vẫn băn khoăn trước việc Giải thưởng Nhà nước về khoa học mà GS. Bùi Văn Nguyên được truy tặng và truy tặng khá muộn cũng là điều cần được bàn thêm. Thay vì việc GS. Bùi Văn Nguyên chỉ được phong tặng danh hiệu Nhà giáo ưu tú, GS. Nguyễn Đình Chú nhìn nhận: “Có lẽ, với anh Nguyên, phần thưởng quí nhất chính là sự kính nể của đồng nghiệp, sự tôn vinh của các thế hệ học trò, trước nhân cách, trước sự nghiệp của anh”.
2. GS. Bùi Văn Nguyên – một nhà khoa học lớn
Tầm vóc nhà khoa học lớn ở GS. Bùi Văn Nguyên thể hiện ở cả ba chiều: cao, rộng, sâu – cao ở tư tưởng khoa học, rộng ở tri thức khoa học, sâu ở hiểu biết chuyên ngành.
Về tầm cao của tư tưởng khoa học ở GS. Bùi Văn Nguyên, GS.TS Nguyễn Xuân Kính trong bài Sức sống của một tư tưởng và tinh thần khoa học của Giáo sư Bùi Văn Nguyên đã khẳng định: “Tư tưởng và phương pháp luận đó là: Bóc lớp, nhận diện những giá trị, những nhân vật lịch sử, văn hóa vốn có nguồn gốc Bách Việt đã bị đồng hóa hoặc bị xuyên tạc thành của văn hóa Hán, của người Hán”. Điều này thể hiện rõ nhất qua tư tưởng khoa học của GS. Bùi Văn Nguyên với vấn đề Triệu Đà. Cũng chung quanh vấn đề này, PGS.TS Vũ Thanh thấy ở GS. Bùi Văn Nguyên một tư tưởng, một tinh thần khoa học “chống lại việc hiện đại hóa lịch sử, chỉ nhìn nhận, đánh giá lịch sử theo hướng vụ lợi, như ai đó cùng thế hệ với ông đã loại bỏ chữ “Triệu” trong câu thơ của Nguyễn Trãi khi trích dịch vì chỉ đơn giản cho rằng quan niệm của đại thi hào là sai, là phi lịch sử…”. Góp phần làm rõ tầm cao tư tưởng và phương pháp nghiên cứu khoa học của GS. Bùi Văn Nguyên, PGS.TS Vũ Anh Tuấn có bài viết Một nhận thức về phương pháp luận nghiên cứu văn học dân gian của Giáo sư Bùi Văn Nguyên.
Về độ rộng của tri thức khoa học, nhiều bài viết khẳng định GS. Bùi Văn Nguyên có vốn hiểu biết có thể nói là khổng lồ cả về văn hóa và văn học, cả về văn học dân gian và văn học trung đại. Từ công trình Kinh Dịch Phục Hy – Đạo người trung chính thức thời (Nxb. KHXH, H.1997) của GS. Bùi Văn Nguyên, GS.TSKH Bùi Văn Ba (Phương Lựu) cho rằng: “Anh Nguyên đã vô hình chung mở rộng khái niệm “nghiên cứu liên ngành” trên một cấp độ tổng quát giữa khoa học xã hội với khoa học tự nhiên”.
Theo GS. Nguyễn Đình Chú, “với công trình Kinh Dịch Phục Hy, anh xứng đáng là một học giả uyên bác”. Về tầm hiểu biết rộng của GS. Bùi Văn Nguyên, theo PGS.TS Nguyễn Hữu Sơn, “ông chú ý đến nhiều nội dung thuộc về lằn ranh, đường biên, chi lưu của hoạt động nghiên cứu văn học. Ông chú ý đến tính cộng sinh văn hóa – văn học và tính tổng thể của hệ thống folklore…”. GS. Bùi Văn Nguyên là người “có kiến thức uyên bác về cả hai lĩnh vực văn học trung đại và văn học dân gian, trở thành chuyên gia hàng đầu trong cả hai lĩnh vực đó. Đó là điều mà chúng ta không còn thấy, hoặc rất hiếm thấy ở các thế hệ sau Bùi Văn Nguyên” (PGS.TS Vũ Thanh).
Riêng ở lĩnh vực văn học dân gian, theo một bài nghiên cứu toàn diện và sâu sắc của PGS.TS Trần Đức Ngôn thì GS. Bùi Văn Nguyên là “nhà sưu tầm, biên soạn, dịch thuật văn học dân gian”, “là nhà nghiên cứu văn học dân gian”, đi sâu nghiên cứu văn học dân gian về phương diện nội dung xã hội và tư tưởng chính trị, là một trong số những người hăng hái nhất trong việc sử dụng văn học dân gian để tìm hiểu lịch sử dân tộc, là người có đóng góp sớm trong việc nghiên cứu thi pháp thể loại văn học dân gian, là người có những đóng góp trên các lĩnh vực khác của quá trình nghiên cứu văn học dân gian.
Về độ sâu ở hiểu biết chuyên ngành, nhiều báo cáo khoa học đều khẳng định GS. Bùi Văn Nguyên là chuyên gia số một về Nguyễn Trãi: “Riêng về thơ văn Nguyễn Trãi, anh là chuyên gia số một và với Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, anh cũng thuộc số người đi đầu” (GS. Nguyễn Đình Chú), “chỉ tính riêng về Nguyễn Trãi, ở Việt Nam, tính đến thời điểm này thì có thể khẳng định thầy là người nghiên cứu chuyên sâu và viết nhiều nhất về vị danh nhân văn hóa này” (Nguyễn Công Lý ). Sự chuyên sâu của GS. Bùi Văn Nguyên đến mức bỏ ra mất gần 30 năm tìm tòi, suy ngẫm, đối chiếu các tài liệu mới tìm ra được tên thật của bà huyện Thanh Quan là Nguyễn Thị Hinh (theo lời kể của TS. Hoàng Ngọc Trì) thì quả thật là “xưa nay hiếm”.
Từ học thuật, vì học thuật, GS. Bùi Văn Nguyên còn viết truyện kí về các nhà văn, nhà thơ như Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du… Giáo sư còn sáng tạo ra thể thơ bát trân. Ở lĩnh vực sáng tác này, có những bài viết đã nhìn nhận GS. Bùi Văn Nguyên với tư cách là một nhà văn, nhà thơ, như các bài của NGND. Nguyễn Nghĩa Dân, PGS.TS Đinh Thị Khang, PGS.TS Nguyễn Công Lý, TS. Trần Hoa Lê.
3. GS. Bùi Văn Nguyên – một cá tính, một nhân cách cao đẹp
Tập hợp các trang viết mang tính chất hồi ức và kỉ niệm, chúng ta có một chân dung về con người GS. Bùi Văn Nguyên. Trong bức chân dung ấy có cá tính của ông đồ gàn xứ Nghệ thẳng ngay, pha chút “khắc kỉ” của Nho, phảng phất sự thích thảng của Đạo và chất Thiền của Phật. Trong bức chân dung ấy là một nhân cách cao đẹp của “Một vị giáo sư đích thực chính hiệu, chính phẩm” (GS. Nguyễn Đình Chú), của “một người thầy hối nhân bất quyện – dạy người không biết mệt mỏi” (PGS.TS Nguyễn Công Lý), một người thầy có “cái dũng khí kẻ sĩ” (PGS.TS Đinh Thị Khang)… PGS.TS Nguyễn Đăng Na dưới hình thức “mộng lục” đã làm nổi bật lên chân dung GS. Bùi Văn Nguyên “Người hảo tâm”, “Người khổ tâm”, với niềm tin “Hoàng thiên bất phụ”. Sinh thời, GS. Bùi Văn Nguyên hay nói đến cái chết. Theo GS.TSKH Bùi Văn Ba “có lẽ trong cõi vô thức thẳm sâu của anh Nguyên chất chứa một cảm quan nhân sinh hữu hạn”. Nhưng bằng lao động “xả thân” như “ném vàng vào lửa”, để lại trên 50 đầu sách và gần trăm bài báo, tạp chí, GS. Bùi Văn Nguyên đã vượt qua sự hữu hạn của nhân sinh.
Tổng thuật lại tình hình nghiên cứu về GS. Bùi Văn Nguyên cũng là một cách đặt vấn đề suy nghĩ tiếp về giáo sư: những đóng góp có tính chất mở hướng, đặt nền tảng cho việc nghiên cứu văn học dân gian và văn học trung đại Việt Nam, giá trị của những tư liệu do giáo sư phát hiện, phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu chuyên ngành và liên ngành của GS. Bùi Văn Nguyên, v.v…
GS. Bùi Văn Nguyên là “Hổ phách, phục linh nhìn mấy biết”. GS. Bùi Văn Nguyên vẫn còn là một khối vuông rubích để chúng ta tiếp tục phát hiện từ những góc độ mới với những điểm nhìn mới.
PGS.TS Lã Nhâm Thìn
Nguồn: ngheandost.gov.vn