GS.TS Đào Văn Phan với các nghiên cứu về thuốc hạ huyết áp

Khoảng cuối năm 1962, BS Đào Văn Phan đọc được một số bài báo trong các tạp chí của Anh, Mỹ, nhiều tác giả đã dùng pituitrine (nội tiết tố thùy sau tuyến yên) để điều trị nôn ra máu do giãn tĩnh mạch thực quản trên bệnh nhân có tăng huyết áp tĩnh mạch gánh. Thời điểm này, phẫu thuật cắt bỏ một phần gan ở Việt Nam cũng như trên thế giới đang phát triển. Khi thực hiện phẫu thuật này, cần phải kẹp cuống gan trong một thời gian, như vậy sẽ làm huyết áp tĩnh mạch gánh tăng cao, dễ xảy ra tai biến. Xuất phát từ ý tưởng, gợi ý của thầy Nguyễn Trinh Cơ và BS Nguyễn Nguyên Khôi với một câu hỏi đặt ra là: Có thể dùng pituitrine làm hạ huyết áp tĩnh mạch gánh được không? BS Phan thấy gợi ý này rất hay và bắt tay thực hiện nghiên cứu tại Bộ môn Dược lý, trường Đại học Y Hà Nội. Đây là nghiên cứu đầu tiên của BS Đào Văn Phan về điều trị hạ huyết áp.

Giáo sư Đào Văn Phan cho biết: Trang thiết bị phục vụ cho nghiên cứu của Bộ môn thời kỳ đó chỉ có một số kymographe trục hun khói (thiết bị ghi hoạt động của tim, lưu động của ruột…), 2 máy ghi huyết áp súc vật thí nghiệm, 2 thermostat (máy đo thể tích) và một số trang bị khác do Liên Xô viện trợ, chủ yếu phục vụ cho công tác giảng dạy. Áp kế cũng không có, phải tự chế tạo. Nhớ lại lần đầu tiên thực hiện đo cùng lúc 3 huyết áp (tĩnh mạch gánh, tĩnh mạch đùi, động mạch cảnh) trên một con chó, BS Phan cảm thấy rất phức tạp. Sau những lần thất bại, nhưng ông vẫn quyết tâm, không nản chí. Đến tháng 12-1963, BS Phan đã hoàn thành được nghiên cứu này trên 9 con chó và kết quả đã được công bố trên Tạp chí Y học Việt Nam, số 4, năm 1964. Đây là công trình đầu tiên ông thực hiện về hạ huyết áp và được báo cáo trong Hội nghị Khoa học của Trường Y. Thành công từ công trình nghiên cứu này không những giúp các nhà y học tự tin trong việc sử dụng thuốc pituitrine theo như công dụng các tài liệu nước ngoài đã công bố mà còn là bước đệm để BS Đào Văn Phan vững tin hơn vào khả năng nghiên cứu dược lý của mình.

BS Đào Văn Phan, năm 1963

Cũng vào cuối năm 1963, Dược sỹ Đoàn Thị Nhu (sau là Giáo sư, Viện trưởng Viện Dược liệu) đi thực tập sinh ở Bulgari về có mang theo tài liệu về tác dụng hạ huyết áp trên thực nghiệm (những thí nghiệm tiến hành ở các labo) của một cây thuốc do bà nghiên cứu viết bằng tiếng Bulgari đã được dịch sang tiếng Pháp. Đây là tài liệu BS Đào Văn Phan tham khảo nghiên cứu kỹ và nó trở thành tài liệu “gối đầu giường” của ông vì trong đó đưa ra những phương pháp thực nghiệm và quy trình tiến hành nghiên cứu dược lý thực nghiệm.

Và một may mắn nữa, trong quá trình tìm tòi, thực hiện, BS Phan được GS Đỗ Tất Lợi giới thiệu về cây Dừa cạn (Vinca Rosea), là một loại cây đang được giới y – dược trên thế giới quan tâm bởi có chứa nhiều alcaloid như reserpin, ajmalicin…có tác dụng hạ huyết áp, đặc biệt là vincaleucoblastin và leurosin có thể điều trị được bệnh Hodgkin, bệnh Bạch huyết. Dược sỹ Nguyễn Văn Hợi, khi đó là Trưởng khoa Dược, Bệnh viện Bạch Mai đã tạo điều kiện cho BS Phan nghiên cứu dưới dạng cao lỏng có chứa alcaloid toàn phần của cây. Trong gần một năm rưỡi, ông đã tự mầy mò tiến hành một nghiên cứu hết sức bài bản để phân tích tác dụng và cơ chế gây hạ huyết áp của dừa cạn trên thần kinh trung ương, thần kinh thực vật, trên động vật nguyên vẹn, trên cơ quan cô lập (như tim, mạch, ruột), thử độc tính, quy định liều dùng cho người…Đây là một nghiên cứu dược lý có hệ thống đầu tiên về cây Dừa cạn được tiến hành ở Bộ môn.

Thí nghiệm được tiến hành trên 27 chó, 17 mèo, 44 thỏ, và 50 ếch. Kết quả nghiên cứu được đăng trên Tạp chí Y học Việt Nam, số 1, năm 1965 và được chọn đăng trong Tạp chí Travaux Scientifiques bằng tiếng Pháp năm 1969 của trường Đại học Y Hà Nội. Cá nhân BS Đào Văn Phan được nhận Bằng khen của Bộ Y tế (1968); Giấy khen của Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp (1968). Và từ kết quả nghiên cứu trên của ông, Xí nghiệp Dược phẩm 2, được phép của Bộ Y tế đã đưa vào ứng dụng, sản xuất Viên Vinca để chữa tăng huyết áp.

Cũng liên quan đến nghiên cứu về thuốc hạ huyết áp, BS Đào Văn Phan còn phối hợp với GS Đặng Thị Hồng Vân, DS Nguyễn Tường Vân để nghiên cứu tác dụng hạ huyết áp của dịch chiết xuất từ rễ cây Nhàu (Morinda citrifolia L.), loại cây chỉ trồng được ở miền Nam. Nhóm nghiên cứu phải vào Huế để mua rễ cây Nhàu đem về nghiên cứu tại Bộ môn. Đang trong quá trình nghiên cứu, ngày 30-9-1980, ông được điều động về công tác tại Học viện Quân Y. Ông tiếp tục thực hiện công trình tại Học viện về viên Nhàu chữa trị trên bệnh nhân bị bệnh Huyết áp. Kết quả nghiên cứu đã được ứng dụng sản xuất trong Quân y. Đồng thời theo hướng nghiên cứu này, ông đã hướng dẫn Bác sĩ nội trú Chuyên khoa Dược lý Nguyễn Trọng Thông bảo vệ thành công luận văn tốt nghiệp.

Cả hai công trình nghiên cứu thuốc hạ huyết áp chiết xuất từ cây Dừa cạn và cây Nhàu của BS Đào Văn Phan đều được ứng dụng, đưa vào sản xuất chữa trị bệnh bệnh Huyết áp thời đó. Tuy nhiên, khoảng cuối những năm 1980, hai loại thuốc trên thôi không sản xuất nữa vì khoa học kỹ thuật phát triển, nước ta nhập nhiều các loại thuốc tây của nước ngoài với giá thành thấp mà hiệu quả cao hơn.

Dược lý là một môn nghiên cứu nhằm tìm hiểu và giải thích cơ chế tác dụng của thuốc để phục vụ cho việc sử dụng thuốc an toàn và hợp lý. Thành công từ những nghiên cứu đầu tiên, BS Đào Văn Phan đã rút ra những kinh nghiệm cho chính bản thân mình. Ông quan niệm: "Muốn nghiên cứu Dược lý thì trước tiên là phải có phương pháp thực nghiệm, phải có mô hình thực nghiệm và phải có dạng thuốc thích hợp[1]". Đó là tiền đề quan trọng quyết định sự thành công trong các nghiên cứu của ông về thuốc hạ huyết áp và các công trình nghiên cứu tiếp theo như thuốc hạ đường huyết; thuốc chữa rắn cắn…

 

 

Hoàng Thị Liêm

Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam