Sinh ngày 4-9-1935 tại một miền quê nghèo ở Hưng Yên, thuở nhỏ cậu bé Dương Đình Thiện đã bộc lộ trí thông minh, bản tính cần cù và học rất giỏi. Thân sinh ông – cụ Dương Đình Vang vẫn giữ nếp nhà nho, kinh tế gia đình không dư dật lắm nhưng vẫn cho các con được đi học chữ quốc ngữ. Sau khi học 3 năm ở trường làng qua 3 lớp: Lớp Đồng ấu (cours enfantin), lớp Dự bị (cours préparatoire) và lớp Sơ đẳng (cours élémentaire) dưới chế độ của Pháp, rồi dự thi lấy bằng Sơ học yếu lược để vào học trường huyện, ông cũng phải qua 3 lớp: Lớp Nhì 1 (coursmoyen un), lớp Nhì 2 (coursmoyen deux) và lớp Nhất (cours supérieur), tổng cộng trải qua 6 năm học với hai kỳ thi quốc gia, Dương Đình Thiện mới học được hết cấp I như hiện nay. Những năm học cấp II, ông học ở trường tỉnh Hưng Yên, rồi giặc Pháp chiếm đóng Hưng yên, theo trường đi sơ tán, hết 4 năm học, ông lên Hà Nội thi lấy bằng Diplôme, học tiếp cấp III ở trường Nguyễn Trãi, trường Bưởi để lấy bằng Tú tài toàn phần.
Luôn nhớ đến lời dạy của cha "Nhân sinh bách nghệ duy hữu độc thư cao", ông luôn cố gắng học hành chăm chỉ. Những năm học ở trường huyện, Dương Đình Thiện đã là một học sinh ngoan, học giỏi, luôn được các thầy ngợi khen, tín nhiệm cho giữ sổ điểm của lớp và được chỉ định các bạn lên kiểm tra bài cũ. Ông nhớ thầy Chu Duy Khánh- Hiệu trưởng đã phê trong sổ học bạ: "Tài hạnh kiêm toàn". Thấy ông ham học và học giỏi, thầy Vương Văn Bắc dạy môn Toán và Vẽ đã quan tâm, hết sức tạo điều kiện cho ông tiếp tục con đường học hành. Để học ở Hà Nội được, thầy Bắc cho ông tiền để đi học đánh máy, về làm thuê cho Hội học sinh, sinh viên do thầy Đặng Vũ Biền là Hội trưởng, trụ sở đặt ở 35 phố Hàng Cân. Ngoài việc đánh máy để được ăn ở và không mất tiền, ông còn nhận dạy tư gia cho hai gia đình để lấy tiền chi dùng thêm cho cuộc sống.
Đến với ngành Y
Học xong phổ thông, vì không thích ngành Sư phạm nên Dương Đình Thiện chọn ngành Y theo lời dạy của cha khi phân tích các nghề nghiệp có nói: Làm thầy thuốc tức là làm nghề "Thủ tài hữu đạo" (Thu tiền mà vẫn giữ được đạo làm người) nên ông chọn trường Đại học Y khoa Hà Nội. Trước khi vào học trường Y, ông phải học một năm chương trình dự bị đại học Lý, Hóa, Sinh (PCB), và được phân công làm lớp trưởng lớp này.
Môi trường Đại học Y đã cho ông có cơ hội được tiếp thu những kiến thức quý báu từ các Thầy ở các chuyên môn khác nhau: Giải phẫu: Thầy Đỗ Xuân Hợp; Sinh lý: Thầy Nguyễn Tấn Gi Trọng; Giải phẫu bệnh: Thầy Vũ Công Hòe; Sinh lý bệnh: Thầy Nguyễn Thế Khánh và giảng viên người Nga Bielikova; Dược lý: Thầy Nguyễn Ngọc Doãn; Tai Mũi Họng: Thầy Trần Hữu Tước; Truyền nhiễm: Thầy Trịnh Ngọc Phan; Vệ sinh phòng bệnh: BS Hoàng Tích Mịnh; Ngoại khoa: Thầy Tôn Thất Tùng… Các thầy đều là những cây đại thụ của ngành Y, phương pháp giảng bài dễ hiểu, dễ nhớ và cũng rất mực quan tâm, chỉ bảo cho sinh viên.
Ông nhớ mãi kỷ niệm với thầy Tôn Thất Tùng: "Trong giờ nghỉ thầy Tôn Thất Tùng cùng tham gia đánh bóng rổ với sinh viên. Thầy và trò trên lớp học hành nghiêm chỉnh, nhưng khi đi đánh bóng rổ về nóng, thầy coi như không nhìn thấy sinh viên phanh áo cho mát vì lúc đó lớp học chỉ có 4 cái quạt trần cho hơn 100 người".
Học đến năm thứ 5, hàng ngày buổi sáng sinh viên thường được dự giao ban với các bác sĩ. Sau một buổi giao ban, thầy Đặng Vũ Hỷ khi đó là Chủ nhiệm Bộ môn Da liễu, đã gọi ông ở lại để giảng cho một trường hợp bệnh hay. Lúc đó thầy Hỷ có một bệnh nhân đến thăm khám thường xuyên. Quan điểm của thầy Hỷ phải “thăm khám cẩn thận”, và cũng do đặc thù của chuyên ngành Da liễu, có những trường hợp phải cởi bỏ quần áo ra để khám, mới chẩn đoán được bệnh. Thầy Hỷ nói: “…Khi khám bệnh phải xác định rõ mối quan hệ: bác sĩ – bệnh nhân, chứ không có quan hệ nào khác”… Đó là sự dạy dỗ sâu sắc mà ông nhớ mãi trong suốt cuộc đời làm thầy thuốc.
Một điều giúp Dương Đình Thiện vững tâm hơn để gắn bó với sự nghiệp giảng dạy là lời dạy sâu sắc của GS Hồ Đắc Di trong một lần ông cùng bạn bè đến chúc mừng sinh nhật thầy: "Theo quan niệm của các cụ nhà ta, nghề nào cao quý và được xã hội trọng vọng thì người ta gọi là Thầy. Các anh vừa là thầy thuốc, vừa là thầy giáo, các anh chiếm hết vinh dự rồi đó". Lời của GS Hồ Đắc Di không chỉ là những lời tâm tình mà còn là kim chỉ nam cho các học trò cố gắng, phấn đấu.
Gắn bó với sự nghiệp giảng dạy
Mặc dù không thích làm nghề giảng dạy nhưng cái "duyên" lại gắn bó ông trong sự nghiệp đào tạo các thế hệ bác sĩ trong gần 50 năm. Tốt nghiệp năm 1960, BS Dương Đình Thiện được giữ lại trường làm công tác giảng dạy tại Bộ môn Dịch tễ học do BS Hoàng Tích Mịnh làm Chủ nhiệm Bộ môn. Thầy Mịnh đã thổi ngọn lửa đam mê cho trò, BS Dương Đình Thiện từ chỗ bỡ ngỡ đến say mê, yêu thích công việc của ngành Dịch tễ.
Ông cho biết: Từ 1960 trở về trước, trường Y chưa có môn Dịch tễ học riêng, mà chỉ có một mục nội dung nhỏ ở cuối mỗi bài giảng về bệnh Truyền nhiễm do thầy Trịnh Ngọc Phan – Chủ nhiệm Bộ môn Truyền nhiễm của trường và là Chủ nhiệm Khoa của Bệnh viện Bạch Mai – người biên soạn cuốn sách giáo khoa “Truyền nhiễm Dịch tễ” giảng dạy.
Trước tình hình đó, ông cùng thầy Mịnh xây dựng chuyên khoa Dịch tễ học. Đồng thời, ông được thầy Mịnh tin tưởng giao cho việc phụ trách viết các tập bài giảng về Dịch tễ học để giảng dạy cho sinh viên. Là một bác sĩ trẻ vừa mới tốt nghiệp, nhất là chưa được tiếp cận ngay với những khái niệm rõ ràng của Dịch tễ học, ông cảm thấy đây là một công việc quá khó khăn. Được thầy Mịnh giúp đỡ và động viên, ông quyết tâm hoàn thành nhiệm vụ. Thầy giao cho ông đọc hai cuốn sách giáo khoa về Dịch tễ học: một quyển bằng tiếng Nga của Liên Xô mới xuất bản và một cuốn bằng tiếng Pháp xuất bản từ những năm 40 để có căn cứ ban đầu viết giáo trình Dịch tễ học. Ông nhớ lời chỉ dẫn của Thầy:“Những ý tưởng mới thì lấy ở quyển tiếng Nga còn cách viết và dàn bài thì theo ở quyển tiếng Pháp vì họ viết cô đọng hơn. Với mỗi bài giảng về lý thuyết Dịch tễ học bao giờ cũng phải có ít nhiều dẫn liệu về thực tế Việt Nam, với đặc thù khí hậu nóng ẩm, dễ phát sinh và lây nhiễm các bệnh nhiệt đới, và trong hoàn cảnh nền kinh tế chưa phát triển…nhưng chúng ta đã có những biện pháp để phục vụ sức khỏe của nhân dân, tránh được các bệnh nhiễm trùng nguy hại”.
Bác sĩ – giảng viên Dương Đình Thiện bắt tay biên soạn tập bài giảng đầu tiên về Dịch tễ học, ông hoàn thành trong 2 năm và đưa vào giảng dạy, sau được bổ sung hoàn chỉnh và in làm sách giáo khoa "Dịch tễ học" dùng cho sinh viên Y khoa năm thứ 5 học tập. Lúc đó trường có chủ trương mở các lớp chuyên tu, hàm thụ Vệ sinh dịch tễ, các lớp chuyên khoa về Vệ sinh dịch tễ học. Để có giáo trình giảng dạy cho các lớp này, bác sĩ Thiện lại tiếp tục tập trung sức lực và thời gian vào việc viết và cho ra đời hai quyển riêng biệt: Dịch tễ học đại cương và Dịch tễ học từng bệnh.Quyển Dịch tễ học từng bệnh mà những lần tái bản sau này lấy tên là "Dịch tễ học các bệnh truyền nhiễm" đã trình bày từng bệnh với một dàn bài thống nhất, giúp người học dễ nắm được một cách có hệ thống.
Ông tự hào vì trường Đại học Y Hà Nội từ những năm 60 đã đào tạo hàng trăm bác sĩ Vệ sinh dịch tễ, đóng góp quan trọng trong công tác phòng bệnh, không để ổ dịch lớn nào xảy ra. Tất cả các tỉnh đều có cán bộ vệ sinh dịch tễ để thực hiện nhiệm vụ chuyên môn.
Kiên trì với tri thức khoa học mới
Năm 1978, theo chủ trương của nhà trường, BS Dương Đình Thiện được cử đi học tập về Phương pháp Dịch tễ học tại Viện Vệ sinh dịch tễ Rostock, Cộng hòa Dân chủ Đức trong thời gian 6 tháng (11-1978 đến 5-1979). Qua quá trình học tập, ông nhận thấy bên cạnh Dịch tễ học truyền nhiễm còn có "Dịch tễ học hiện đại" mang tính khái quát hơn mà ở một số nước trên thế giới đã và đang ứng dụng. Được tiếp cận với những ý tưởng khoa học tiên tiến, bác sĩ Thiện nung nấu muốn theo kịp những tri thức y học mới của thế giới, ông cố gắng tìm tòi, thu thập các tài liệu liên quan.
Và thật may mắn, ông đã "kiếm" được tài liệu tiếng Pháp "L'e'pide'miologie: the'orie et methodes" (Dịch tễ học: Lý thuyết và phương pháp) và nhiều tài liệu tiếng Anh khác, nhất là sách "Epidemiologic methodes" (Các phương pháp Dịch tễ học) và sách "Modern epideniology" (Dịch tễ học hiện đại), để tham khảo, chuẩn bị cho việc xây dựng nội dung chương trình Dịch tễ học hiện đại, áp dụng ở Việt Nam.
Từ những kinh nghiệm học tập thực tế và qua các tài liệu nước ngoài trên, ông tiến hành viết cuốn "Dịch tễ học hiện đại" vẫn dựa trên phương châm: khoa học phải thật chính xác nhưng diễn tả cần thật đơn giản vì có nhiều khái niệm, danh từ, nhiều thuật ngữ chuyên môn còn khá mới mẻ như: incidence, prevalence, exposure rate, cohort study, case – history study…Có những thuật ngữ ông phải thay đổi, chỉnh sửa đến năm, bảy lần sao cho phù hợp để người đọc dễ hiểu, đến nay tất cả đã được chấp nhận là sáng tạo và chính xác.
Khi đưa những kiến thức Dịch tễ học hiện đại áp dụng trong giảng dạy không phải đã được chấp nhận ngay, có những ý kiến cho rằng bác sĩ Thiện "đã đi không đúng hướng…" trong đào tạo cán bộ Dịch tễ học. Bác sĩ Thiện vẫn vững vàng, kiên trì bảo vệ cái mới và cuối cùng cuốn sách cũng được đánh máy và in litô để lưu hành nội bộ giảng dạy trong trường, năm 1984. Cũng nhờ đó, khi chuyên gia Y tế quốc tế sang Việt Nam trình bày nhiều khía cạnh y tế đều có sử dụng đến phương pháp Dịch tễ học hiện đại, các cán bộ y tế Việt Nam không bị ngỡ ngàng và phương pháp này được áp dụng rộng rãi sau này.
Bên cạnh Dịch tễ học truyền nhiễm, việc nghiên cứu các yếu tố, nguy cơ xâm hại đến sức khỏe, thể chất và tinh thần của con người, dẫn đến bệnh tật hoặc làm giảm thấp chất lượng cuộc sống là một nhiệm vụ cần thiết. Bác sĩ Thiện cùng với các cán bộ Bộ môn Dịch tễ học tiếp tục xây dựng một nhánh khoa học đặc thù dành riêng cho các nhà y học lâm sàng, đó là: "Dịch tễ học lâm sàng". Dịch tễ học lâm sàng là một ứng dụng rộng rãi của Dịch tễ học hiện đại vào việc nghiên cứu lâm sàng.
Đến những năm 1985 – 1986 ở nước ta cũng chưa ứng dụng Dịch tễ học lâm sàng vào thực tế lâm sàng. Trong những chuyến đi làm chuyên gia tại Angiêri, ngoài việc thực hiện nhiệm vụ của mình, bác sĩ Thiện còn tranh thủ cơ hội được trực tiếp thảo luận, học hỏi, trao đổi với nhiều nhà Dịch tễ học lâm sàng lâu năm của tổ chức "Dịch tễ học lâm sàng thế giới" về tôn chỉ mục đích, chương trình giảng dạy Dịch tễ học lâm sàng trong các trường đại học. Ông còn được họ ưu ái cung cấp nhiều tài liệu về nhánh khoa học này.
Bác sĩ Thiện thấy việc đưa Dịch tễ học lâm sàng vào Việt Nam là rất cần thiết nên khi về nước, ông đã trình lên Ban Giám hiệu trường Đại học Y Hà Nội kế hoạch thành lập Trung tâm Dịch tễ học lâm sàng và được chấp nhận. Trung tâm Dịch tễ học lâm sàng ra đời (1994) đặt tại trường Đại học Y Hà Nội do PGS Tôn Thất Bách làm Giám đốc, bác sĩ Thiện làm Phó Giám đốc. Sau 5 năm hoạt động tích cực, Trung tâm đã được kết nạp là thành viên chính thức của tổ chức Dịch tễ học lâm sàng thế giới, đã có nhiều cán bộ được cử đi dự Hội nghị khoa học thường niên của tổ chức này, để vừa tiếp thu được những kinh nghiệm hoạt động Dịch tế học lâm sàng của các nước thành viên, vừa quảng bá được hình ảnh nền y tế nhân dân Việt Nam đến các nước bạn bè năm châu.
Để phục vụ cho sự nghiệp phát triển Dịch tễ học lâm sàng trong nước, Phó Giáo sư Dương Đình Thiện đã viết cuốn sách "Dịch tễ học lâm sàng" gồm hai tập, được Nhà xuất bản Y học tái bản nhiều lần.
Trọn cuộc đời say mê, cống hiến cho khoa học, nhưng GS.TS Dương Đình Thiện luôn khiêm tốn mỗi khi nói về bản thân. Đôi khi ông cảm thấy "tiếc nuối" khi nhiều ý tưởng khoa học còn dang dở, đặc biệt về y tế công cộng ở Việt Nam, mà bản thân đã ở tuổi xưa nay hiếm, chắc là khó có thể tiếp tục hoàn thành như ý muốn. Song, điều ông cảm thấy vui và hạnh phúc nhất là mình không sống "vô nghĩa", mà luôn đóng góp một phần nhỏ bé vào sự nghiệp "trồng người" và sự phát triển của ngành Dịch tễ học nói riêng, của ngành Y Việt Nam nói chung.
Hoàng Thị Liêm-Nguyễn Thị Hiên