Tháng 3-1950, sinh viên Nguyễn Văn Nhân được lệnh phục vụ ở Đại đoàn 304, làm Đội trưởng đội Điều trị 4 của Đại đoàn, phục vụ tất cả các chiến dịch mà Đại đoàn tham gia. Khi đó, ông mới chỉ là sinh viên năm thứ tư, chưa có bằng cấp nhưng làm việc với vai trò là y sĩ. Trực tiếp mổ hàng nghìn chiến sỹ bị thương trong mỗi chiến dịch nên ông nắm rất rõ các loại vết thương chiến tranh cũng như mức độ thương tật của thương binh. Sau khi Chiến dịch Điện Biên Phủ thắng lợi, năm 1955, BS Nguyễn Văn Nhân cùng các bác sĩ thuộc nhiều chuyên ngành khác nhau được nhà nước chọn lựa cử đi học ở Liên Xô để nâng cao tay nghề và học tập các chuyên khoa. Đây là đoàn thực tập sinh Việt Nam đầu tiên về y tế theo chương trình Nghiên cứu sinh ở Liên Xô do BS Hoàng Đình Cầu làm Trưởng đoàn.
Đoàn thực tập sinh Việt Nam và hai cô giáo dạy tiếng Nga tại Liên Xô, những năm 1955-1960.
Từ trái qua phải: Hàng 1: Đặng Đình Huấn, Bùi Đại, Trần Mạnh Chu, Vũ Trọng Kính
Hàng 2: Đỗ Luận, Nguyễn Thiện Thành, 2 cô giáo dạy tiếng Nga, Nguyễn Văn Nhân, Nguyễn Huy Phan
Hàng 3: Hoàng Đình Cầu, Trịnh Kim Ảnh, Vũ Tam Hoán (thứ 4). Hàng 4: Trương Công Trung, Phạm Gia Triệu, Vưu Hữu Chánh
Trước khi lên đường đi học, tất cả các học viên được học chỉnh huấn cũng như được định hướng về các chuyên ngành học. Bằng phương tiện tàu hỏa, các ông sang Trung Quốc, nghỉ lại Trung Quốc và tiếp tục đi tàu hỏa sang Liên Xô vào cuối năm 1955.
Ấn tượng đầu tiên khi ông đặt chân tới Liên Xô đó là tình cảm của con người xứ sở Bạch Dương dành cho các bác sĩ trẻ Việt Nam. “Họ rất quý chúng tôi. Trong đoàn có BS Hoàng Đình Cầu là lớn tuổi nhất, lên tàu điện ngầm còn được một bà người Nga nhường chỗ. Họ gọi chúng tôi là mantrick vì chúng tôi còn rất trẻ.”- GS.TSKH Nguyễn Văn Nhân nhở lại.
Sang Liên Xô, thời gian đầu các ông được học tiếng Nga, chủ yếu học tiếng Nga thông qua tiếng Pháp. Khi làm Thực tập sinh, ông cùng BS Vũ Tam Hoán và BS Vũ Trọng Kính được phân công học về ngành Phẫu thuật xương. “Khi có chiến tranh, số thương binh có thể chiếm đến 60-70% nên bản thân ngành phẫu thuật xương cũng rất quan trọng”- GS Nguyễn Văn Nhân nhấn mạnh. Sau 2 năm làm Thực tập sinh về đề tài “Điều trị Không liền xương-Khớp giả-Mất đoạn xương cẳng chân bằng phương pháp phẫu thuật” tại Viện Chấn thương Chỉnh hình Trung ương Liên Xô (SITO), ông được chuyển tiếp làm Nghiên cứu sinh.
Qua việc tra cứu các y văn của Liên Xô và thế giới, Thực tập sinh Nguyễn Văn Nhân thấy đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề điều trị Không liền xương-Khớp giả-Mất đoạn xương. Tuy nhiên, đa số công trình đã công bố tập trung vào vấn đề điều trị Không liền xương-Khớp giả-Mất đoạn xương thời chiến, còn về loại Không liền xương-Khớp giả-Mất đoạn xương ở thời bình, đặc biệt về nguyên nhân phát sinh những di chứng này thì còn ít được đề cập đến. Trong khi đó, Không liền xương-Khớp giả-Mất đoạn xương ở cẳng chân lại phổ biến nhất so với các vị trí khác và điều trị cũng khó khăn nhất do một số đặc điểm giải phẫu sinh lý đặc thù của đoạn cẳng chân.
Và cũng từ thực tế của đất nước cần giải quyết các di chứng vết thương chiến tranh ở thời bình, BS Nguyễn Văn Nhân đã lựa chọn đề tài “Điều trị Không liền xương-Khớp giả-Mất đoạn xương cẳng chân bằng phương pháp phẫu thuật” mà ông được phân công thực hiện khi làm Thực tập sinh, để phát triển thành luận án Phó Tiến sĩ.
Luận án được BS Nguyễn Văn Nhân thực hiện tại Khoa Chấn thương Chỉnh hình, Viện Hàn lâm Y học Liên Xô dưới sự hướng dẫn của Viện sĩ hàn lâm Y học Liên Xô GS.N.N Priorov-Giám đốc SITO. Bên cạnh đó ông cũng nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình, tận tụy của bà Mari Ivan Panova-Chủ nhiệm Khoa. Bà còn trẻ nhưng chuyên môn rất giỏi và cũng rất nghiêm khắc. Ông nhớ một kỷ niệm: Bà Mari Ivan Panova mổ một bệnh nhân bị cắt cụt phần đùi và nói ông mang phần chi bị cắt bỏ đó xuống nơi bảo quản, nhưng không nói rõ ý định là phải bảo quản lâu dài để nghiên cứu. Mấy hôm sau, bà Panova hỏi lại ông, ông nói không còn, vì theo lệ, nếu không nói yêu cầu giữ lâu dài thì nhân viên của Khoa sẽ đem đi hủy sau 1-2 ngày. Bà Panova nóng giận và rất gay gắt: “Anh không xứng đáng tín nhiệm của tôi”. Chỉ vì câu nói này mà ông cũng “giận” bà Chủ nhiệm khoa vài tháng vì ông nghĩ không phải ông không cẩn thận mà là do bà Panova không nói rõ ràng.
Nhưng cũng qua lời khiển trách trên, BS Nhân thấy được trách nhiệm, tính nhẫn nại trong nghiên cứu. Mong muốn cập nhật những tri thức mới để về phục vụ đất nước, Nguyễn Văn Nhân đã học tập một cách nghiêm túc, dày công nghiên cứu và tra cứu các tư liệu. Số liệu và kết quả của luận án dựa trên phân tích 208 bệnh án của bệnh nhân có khớp giả-mất đoạn xương cẳng chân tại SITO (những bệnh án được SITO lưu trữ từ sau năm 1945), có 51 bệnh nhân do ông trực tiếp theo dõi, điều trị. Trong số đó, có một bệnh nhân do ông chữa trị, đến bây giờ ông vẫn còn nhớ. Ông xúc động kể: “Có một ông làm việc trong lĩnh vực điện ảnh, bị gãy chân, đã đi mổ nhiều bệnh viện ở Liên Xô nhưng không may là không khỏi. Đến lúc tôi học điều trị ở Viện Chấn thương Chỉnh hình thì họ xếp bệnh nhân đó cho tôi. Tôi đã chữa cho ông ấy khỏi. Hôm tôi bảo vệ luận án, ông bệnh nhân ấy tìm cách viết thư gửi lên cho Hội đồng bảo vệ Luận án, một thành viên trong Hội đồng đọc thư đó rồi giao lại cho tôi”.
Sau 2 năm học tập, nghiên cứu, tháng 1-1960, BS Nguyễn Văn Nhân đã bảo vệ thành công luận án Phó Tiến sĩ tại Viện Chấn thương Chỉnh hình Trung ương Liên Xô. Đóng góp của luận án là đã chỉ ra được các nguyên nhân, biện pháp dự phòng cũng như lựa chọn phù hợp phương pháp điều trị các di chứng vết thương về xương ở thời bình với việc cải tiến một số dụng cụ phẫu thuật. Do đó, bản Luận án được Hội đồng đánh giá rất cao. “Thầy phản biện chính-Fridland M.O phát biểu một câu mà tôi vẫn nhớ: “Tôi không ngờ một nghiên cứu sinh trẻ như thế mà làm được một luận án như vậy”- Giáo sư Nhân kể lại.
Hai Thầy giáo trong Hội đồng bảo vệ luận án Phó Tiến sĩ của NCS Nguyễn Văn Nhân, tháng 1-1960
 of Copy of GS NVN - 05.jpg)
Nghiên cứu sinh Nguyễn Văn Nhân trong buổi bảo vệ luận án Phó Tiến sĩ,
Liên Xô, tháng 1-1960
Về nước, những kết quả nghiên cứu của luận án được PTS. BS Nguyễn Văn Nhân ứng dụng tại Khoa Chấn thương Chỉnh hình, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, giải quyết những di chứng vết thương về xương ở thời bình. Đồng thời, là tiền đề để ông đề xuất các ý tưởng thành lập Ngân hàng xương; Sáng tạo các dụng cụ Kết xương; Phương pháp Kết xương tạm thời…
Giáo sư, TSKH Nguyễn Văn Nhân luôn ấp ủ việc dịch bản luận án của mình sang tiếng Việt để các bác sĩ trẻ tham khảo. Tuy nhiên do công việc bộn bề, phải đến năm 2004, khi ông bước qua ngưỡng 80 tuổi, ông mới thực hiện được ước nguyện “nóng bỏng” của mình dù kỹ thuật trong Y học lúc này đã có nhiều thay đổi, có nhiều tiến bộ to lớn.
Hoàng Thị Liêm
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam