Tại Học viện Nông lâm Trâu Quỳ 55 năm trước, giới sinh viên không ngớt truyền tụng về tấm gương mẫu mực của người thấy giáo trẻ, dạy sinh lý thực vật Đào Thế Tuấn. Từ một người chưa hề biết một chữ cái tiếng Nga, chưa đầy 5 năm theo học, ông đã hoàn thành xuất sắc chương trình đại học và trở thành người Việt Nam đầu tiên nhận bằng Tiến sĩ Nông học của Liên bang Xô Viết vào năm 1958. Mới đây, trong cuốn sách “Nông dân, Nhà nước và Thị trường ở Việt Nam”, Giáo sư người Pháp, Pascal Bergereti đã viết: “Tôi muốn tỏ lòng tôn kính đặc biệt đến ông Đào Thế Tuấn vì quá trình hoạt động không mệt mỏi và gương mẫu của ông dành cho người nông dân Việt Nam một nguồn cảm hứng không có gì thay thế được”.
Thời niên thiếu và những năm sống trong quân ngũ
Sinh trưởng trong một gia đình trí thức, dòng họ Đào quê ông ở làng Khúc Thủy thuộc xã Cự Khê (Thanh Oai – Hà Nội). Cha ông, học giả Đào Duy Anh, mồ côi cha từ nhỏ, sớm đi làm giúp mẹ nuôi các em ăn học. Từ nhỏ Đào Thế Tuấn đã tiếp thu được tính trung thực và làm việc tận tình của người cha nghiêm khắc nhưng giầu trí tuệ. Những năm sống ở kinh thành Huế, Thế Tuấn đã được theo học trong những trường nổi tiếng, từ nữ tu sĩ Jeanne d’Arc đến Quốc học Huế. Ngoài tiếng Anh, tiếng Pháp, cha ông còn dạy thêm tiếng Việt và chữ Hán ngay tại nhà. Được cha động viên khuyến khích, ông đã cùng chị, em trong nhà sớm biết may vá, tạo được thói quen làm từ thiện, có ý thức nghiêm túc trong học tập và sinh hoạt hàng ngày.
Năm 1950, học xong chuyên khoa 3 trường Nguyễn Thượng Hiền (Thanh Hóa), Thế Tuấn tòng quân phục vụ Bộ Tổng tham mưu. Những năm sống trong quân ngũ đã giúp ông trưởng thành, có được những đức tính đáng quý của một sĩ quan quân đội, đồng cảm với những khó khăn của nông dân trên mặt trận sản xuất. Trên cương vị chính trị viên phó đại đội, ông từng tham gia và lập chiến công trong chiến dịch Trần Hưng Đạo, Hoàng Hoa Thám, Tây Bắc… Với những lo toan xây dựng đất nước lâu dài của Chủ tịch Hồ Chí Minh và lãnh đạo Nhà nước, tháng 9 năm 1953, ông được cử đi học ở Liên Xô, bắt đầu một giai đoạn mới trong cuộc đời và sự nghiệp của nhà khoa học.
Liên bang Xô Viết, nơi ươm mầm tài năng nông học
Trong khó khăn của những ngày đầu sống xa quê hương, tiếng Nga chưa biết, nhóm học viên Việt Nam đã vượt lên tất cả, chỉ sau một học kỳ, họ đã hòa nhập được vào cộng đồng các bạn Nga ở Khoa Nông học, Trường Đại học Nông nghiệp Tashkent. Sinh viên Đào Thế Tuấn đã tham gia vào nhóm nghiên khoa học, ngay trong năm thứ 3, Chuyên đề “Sinh thái và nguồn gốc cây lúa” của ông đã được Viện Hàn lâm Nông nghiệp nước Nga xuất bản. Tác phẩm khoa học đầu đời đã khơi dậy niềm tin và khích lệ ông rất nhiều trong học tập, nghiên cứu. Thời gian còn lại, dường như Thế Tuấn đã dành trọn vẹn cho việc thực tập và nghiên cứu về cây lúa tại Krasnodar. Từ kết quả xuất sắc đạt được, sau khi học xong đại học, anh đã hoàn thành luận án tiến sĩ, một thành công hiếm có của sinh viên nước ngoài, chỉ với 5 năm vừa học tiếng, học đại học và được nhận bằng tiến sĩ nông học.
Vì sao xuất thân trong một gia đình trí thức, ông ngoại từng là quan đầu triều, Đào Thế Tuấn lại đi theo ngành nông nghiệp là câu hỏi nhiều năm tôi thường tự hỏi. Những lần trao đổi gần đây (lúc ông còn sống), ông tâm sự, với kiến thức xã hội có được từ nhỏ, thực tế cuộc sống đã gắn bó ông với lớp người cần lao và đặt ra cho ông những suy nghĩ ngay từ tuổi nhỏ là phải làm được gì thiết thực để góp phần cải thiện đời sống nông dân. Tâm nguyện này đã được ông trân trọng và giữ trọn vẹn cho cả cuộc đời.
Kháng chiến chống Mỹ cứu nước và những công trình khoa học
Trở về Tổ quốc trong phong trào học tập “đại nhảy vọt”, nhiều nơi dồn lúa, cấy dày với hy vọng đạt năng suất cao. Nhận thấy việc làm không mấy ý nghĩa, ông đã lặng lẽ tìm hướng đi riêng, tập trung vào nghiên cứu sinh lý học của năng suất để xây dựng cơ sở khoa học cho việc thâm canh. Phân tích hiện tượng lốp, đổ trong cấy dày và bón nhiều phân, ông nhận ra, các giống lúa cổ truyền khó đạt được năng suất cao. Để thâm canh lúa, cần bắt đầu từ nghiên cứu cơ sở lý tính của phân bón nhằm tìm biện pháp dùng phân để tăng năng suất. Theo đó, ông đã đưa ra biện pháp biến lân thành đạm thông qua bèo hoa dâu và cây điền thanh.
Thời kỳ bệnh lúa vàng lụi lan nhanh, ông đã kết hợp cùng nhiều bộ môn nghiên cứu côn trùng, sinh lý, chọn giống… để tiến hành những thử nghiệm trên diện rộng từ dồng bằng đến trung du và miền núi cao. Với kết quả thu nhận được, ông khẳng định, vàng lụi không phải là bệnh sinh lý mà do virus bọ rầy xanh đuôi đen truyền bệnh và đã đưa ra biện pháp khắc phục bằng bón phân kali và làm cỏ sục bùn.
Gắn bó với đồng ruộng, ông nhận ra hạn chế của nghiên cứu trên những cá thể. Năm 1965, ông đã đi vào nghiên cứu quần thể cây lúa, theo cách tiếp cận này, ông đã tìm được quy luật hình thành năng suất để tạo cơ sở cho việc thâm canh. Từ những mô hình thí điểm tại Hưng Yên, Thái Bình và nhiều nơi khác, vào cuối thập niên 1970, công trình nghiên cứu của ông đã đặt nền móng cho thâm canh lúa đạt năng suất 10 tấn/ha ở nước ta. Thành công nghiên cứu thâm canh đã thôi thúc ông cùng cộng sự đi vào nghiên cứu cơ sở sinh lý của chọn giống cây tròng chịu chua, mặn, rét, hạn, úng, chống chịu sâu bệnh cao để tạo ra nhiều loại giống lúa đáp ứng được yêu cầu thâm canh trên nhiều vùng sinh thái như NN75-10.V18, CN 2, CR 203, V14,V15….
Nông dân có những mùa vàng bội thu, có phần góp sức không nhỏ
của GS – VS Đào Thế Tuấn.
Quá trình thâm nhập, sống và nghiên cứu cùng nông dân đã giúp ông hiểu rõ hơn thực trạng xã hội và khó khăn của từng vùng sinh thái cụ thể để tìm kiếm giống cây trồng phù hợp, có giá trị kinh tế cao hơn trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng. Với những kết quả thu nhận được trong nghiên cứu, trồng thử nhiều giống cây trồng cạn, năm1970, ông đề xuất chia cây vụ đông thành nhóm gieo trồng sớm và nhóm cây chịu lạnh trồng muộn hơn. Với tính thích ứng cao của cơ cấu cây trồng mới, ông đã đưa được nhiều tiến bộ kỹ thuật vào những vùng sinh thái khác nhau. Từ thành công của hệ thống canh tác trên những vùng sinh thái khác nhau, ông đã tổng kết thành hệ sinh thái nông nghiệp. Và công trình này đã trở thành cuốn sách giáo khoa sinh thái học nông nghiệp đầu tiên ởViệt Nam.
Khi tỉnh Quảng Trị được giải phóng (1972), bàn chân ông đã băng rừng, lội suối để đến với đồng bào các dân tộc miền núi Khe Sanh. Đầu năm 1975, theo đường mòn Hồ Chí Minh, ông vào Tây Nguyên; rồi cùng đoàn quân giải phóng, ông đến Đà Lạt để nghiên cứu, xây dựng quy hoạch cho vùng. Tiếp đó, ông đến Ninh Thuận, Nha Trang, Đà Nẵng và thành phố Hồ Chí Minh; khảo sát Đông Nam Bộ, đồng bằng sông Cửu Long để xây dựng nhiệm vụ phát triển khoa học công nghệ nông nghiệp cả nước sau chiến tranh.
Cống hiến trong những năm đổi mới
Là nhà khoa học nói ít, làm nhiều; ông luôn coi trọng kinh nghiệm thế giới, chắt chiu từng hiểu biết nhỏ qua những chuyến đi khảo sát nước ngoài. Nghiên cứu về quản lý nông nghiệp ở Đức, Hung, Bungari… ông nhận ra, kinh tế gia đình là xu hướng chung nhưng phát triển khác nhau ở từng nước. Tại Ấn Độ, ông nhận thức rõ hơn vai trò của kinh tế hộ nông dân ở vùng Punjab. Đặc biệt ở Pháp, Hà Lan và Ý…, ông đã chứng kiến sự phát triển cao, mang lại hiệu quả to lớn cho phát triển của hệ thống trang trại. Sau những chuyến đi khảo sát ở Indonexia, Thái Lan, Bangladesh… ông khẳng định, muốn đưa tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp phải chú ý nhiều đến các đòn bẩy kinh tế.
Những thay đổi của nông thôn nước ta sau chủ trương đổi mới đã giúp ông nhận rõ, điều quan trọng là phải sớm có cơ chế thích hợp để đưa tiến bộ kỹ thuật vào đồng ruộng. Đọc lại những công trình của nhà kinh tế Trai A Nốp (Liên Xô cũ) càng thôi thúc ông phải sớm trở lại nghiên cứu vấn đề kinh tế hộ nông dân. Ông đánh giá, hộ nông dân là khách hàng lớn nhất, mà lâu nay những người làm khoa học nông nghiệp chưa mấy hiểu được nhu cầu. Những năm 1990-1995, ông dồn sức vào nghiên cứu kinh tế hộ nông dân và từ đây, đã đề xuất những chính sách thúc đẩy nông nghiệp và xây dựng hợp tác xã kiểu mới cùng với những vấn đề về tín dụng, quản lý đất đai, nguồn nước, mô hình HTX chuyên ngành, sản phẩm ngành hàng, công nghiệp chế biến, quản lý chất lượng nông sản, xây dựng thương hiệu,… Những mô hình thử nghiệm và đề xuất của ông đã mở ra hướng mới nhằm chuyển đổi nền kinh tế nông nghiệp từ sản xuất tự cấp tự túc sang sản xuất hàng hóa và xuất khẩu nông sản.
Từ tiếp cận hệ thống trong trồng lúa, ông đã mở rộng sang cây trồng khác, rồi đến hệ thống nông nghiệp bao gồm cả trồng trọt, chăn nuôi và khu vực hộ nông dân. Theo hướng nghiên cứu này, ông đã thành lập nhóm nghiên cứu hệ thống là tiền thân của Bộ môn Phân tích hệ thống ở Viện Quản lý Kinh tế Trung ương. Trên nền tảng này, năm 1984, ông đã phối hợp cùng Viện Nông nghiệp Pháp tổ chức nghiên cứu hệ thống nông nghiệp ở Đồng bằng sông Hồng. Theo ông, trong hệ thống nông nghiệp, ngoài thành phần tự nhiên và kỹ thuật, yếu tố kinh tế-xã hội là nhân tố có ý nghĩa quyết định cho sự phát triển. Nuôi dưỡng ý tưởng từ cuối thập niên 1980, 10 năm sau, Bộ môn Hệ thống Nông nghiệp do Giáo sư đề xuất được hình thành ở Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam. Cho dù ra đời chậm so với các ngành khoa học khác, song do hướng đi phù hợp với nhu cầu phát triển xã hội, Bộ môn đã phát triển nhanh, trở thành đơn vị nghiên cứu lớn với trên 60 nhà khoa học làm việc thường xuyên.
Với những công trình khoa học đồ sộ gắn bó cả cuộc đời với nền nông nghiệp và sự phát triển kinh tế-xã hội nông thôn, GS – VS Đào Thế Tuấn được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới và năm 2005 được trao Giải thưởng Khoa học Hồ Chí Minh cho Công trình “Công nghệ sản xuất lúa ở Đồng bằng sông Hồng”…
Những năm cuối đời
Không dừng lại ở những gì đã cống hiến cho dân, cho nước, với suy nghĩ “Chỉ tiêu của sự sống là trí nhớ, còn nhớ và làm việc được thì đâu có già”, những ngày nghỉ hưu ông luôn trăn trở vì sao nông nghiệp nước nhà phát triển chưa nhanh và cuộc sống ở nông thôn và sản xuất nông nghiệp còn tiềm ẩn nhiều rủi ro. Để đưa nông thôn nước ta vượt những khó khăn, GS – VS cho rằng, đưa khu vực phi nông nghiệp, đặc biệt là công nghiệp nông thôn đi lên sẽ là giải pháp hữu ích để lôi kéo nông nghiệp phát triển. Ông nhận xét, lãnh đạo Đảng và Nhà nước có chú ý về chủ trương, song về giải pháp xem ra vẫn còn thiếu những cơ sở khoa học đủ tin cậy, đòi hỏi thế hệ những nhà khoa học trẻ còn phải quyết tâm nghiên cứu sáng tạo nhiều hơn.
Cho dù được hưu nhưng ông không nghỉ mà vẫn lặn lội khắp miền đất nước nhằm khơi dậy ngọn lửa phát triển của Hội Phát triển Nông thôn do ông sáng lập. Với ông, phát triển nông thôn chỉ có thể mở rộng nếu các cộng đồng nông thôn tự đứng ra đảm nhận, chứ không thể trông chờ những gì từ bên ngoài và của cấp trên đưa xuống. Những ngày trước khi vào viện, ông vẫn lạc quan và tìm mọi cách để tổ chức đào tạo, xây dựng những mô hình nâng cao năng lực cán bộ địa phương và giúp nông dân thông qua những tổ chức xã hội như hội phát triển nông thôn.
Nhân kỷ niệm một năm ngày mất của Nhà nông học mang tầm thế giới, bài viết thay một nén hương tưởng niệm với hy vọng, cuộc đời với những tâm huyết và sự hy sinh cao cả của nhà khoa học sẽ là những kinh nghiệm, những bài học quý báu đối với thế hệ nghiên cứu đời sau.
TS. Lê Thành Ý (Viện Phát triển Nông thôn và Cộng đồng IDRC)