Nhận được tin GS Nguyễn Văn Xuyến rời cõi tạm, chúng tôi thực sự rất bất ngờ và xúc động. Từ hàng chục năm trước, chúng tôi đã có cơ hội trò chuyện, làm việc và nghe thầy kể chuyện làm khoa học, chuyện cuộc đời mình. Lần nào cũng thế, thầy luôn say sưa kể chuyện như đứng trên lớp giảng bài cho sinh viên. Và lần nào cũng vậy, chúng tôi phải xin phép ngắt lời để thầy nghỉ ngơi vì đã quá giờ làm việc. Vài năm trở lại đây, thị lực giảm sút, sức khỏe yếu dần, thầy đành bất lực với việc lên lớp cũng như nghiên cứu, đọc sách. Xuống thăm thầy, chúng tôi hiểu được nỗi lòng, những trăn trở của thầy đối với khoa học, giáo dục. Những tập bản thảo giáo trình được viết ở nơi sơ tán những năm kháng chiến chống Mỹ, những bức ảnh tư liệu, thư từ, giấy tờ cá nhân, học bạ, hồ sơ nghiên cứu sinh… mà thầy trao tặng cho Trung tâm đã giúp chúng tôi hiểu nhiều hơn, rõ hơn về chân dung của một nhà khoa học chân chính, giản dị.
GS.TSKH Nguyễn Văn Xuyến tại phòng thí nghiệm ở Liên Xô, 1971
GS.TSKH Nguyễn Văn Xuyên sinh năm 1941 tại Hoằng Hóa, Thanh Hóa. Ông từng là học sinh trường Trung học phổ thông Lam Sơn, Thanh Hóa, sau đó học đại học, làm nghiên cứu sinh, thực tập sinh tại trường Đại học Tổng hợp Quốc gia Kishinhốp, Mônđavia, Liên Xô. Cả cuộc đời, GS Nguyễn Văn Xuyến đã gắn bó với trường Đại học Bách khoa Hà Nội. GS Nguyễn Văn Xuyến là người đầu tiên cùng các đồng nghiệp tạo cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng các đề tài nghiên cứu và phát triển một lĩnh vực mới: Xúc tác đồng thể bằng phức chất các kim loại chuyển tiếp, bắt đầu từ năm 1981, được coi là một trường phái mới ở trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Những công trình: Giáo trình cấu tạo chất, Bài giảng cấu tạo chất, Thí nghiệm hóa lý, Hóa lý – Cấu tạo phân tử và liên kết hóa học… của ông đều được coi là những công trình có ý nghĩa lý thuyết và thực tiễn quan trọng với nhiều thế hệ sinh viên ở trường Đại học Bách khoa.
Sinh thời, GS Nguyễn Văn Xuyến từng chia sẻ: “Tôi là một học trò may mắn và là một người thầy hạnh phúc”. Quả thực, một trong những thành công của thầy là đã đào tạo, dẫn dắt được nhiều thế hệ sinh viên, nghiên cứu sinh trở thành nhà khoa học kế cận. Tấm chân thành của Giáo sư sẽ còn được thế hệ sau nhắc nhớ mãi, trên cả vai trò người thầy giáo và người làm khoa học.
Tiễn biệt GS.TSKH Nguyễn Văn Xuyến! Cầu mong thầy an giấc ngàn thu nơi Tây phương cực lạc!
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam