Tâm nguyện của người chồng thân yêu.
Trong căn phòng khách nhỏ của bà tại một ngõ nhỏ sâu hun hút của Hà Nội, chúng tôi ngồi lặng im lắng nghe chia sẻ của bà về những ngày tháng cuối cùng của GS. Bác sĩ Lê Cao Đài: Khi biết mình mắc bệnh nan y, quỹ thời gian còn ít, ông ấy làm việc nhiều hơn. Chỉ có lúc nào đau quá ông mới chịu rời khỏi chiếc máy tính. Ông ao ước những trang bản thảo về kinh nghiệm xử lý vết thương chiến tranh, những vấn đề về chất độc da cam sẽ được công bố cho mọi người tham khảo. Ông cũng mong ước những đề xuất của mình và đồng nghiệp về việc xử lý hậu quả chất độc da cam ở những vùng đất nhiễm độc sớm được thực hiện, mong muốn có những chính sách cụ thể và thiết thực hơn cho những nạn nhân chiến tranh này…. Rồi ông ra đi, không kịp hoàn thành tâm nguyện nào cả, ngoài việc xuất bản một cuốn Hồi ký về Bệnh viện dã chiến 211 ở chiến trường Tây Nguyên – nơi ông phụ trách cả chục năm trời trong chiến tranh…
Họa sĩ Vũ Giáng Hương sinh ra trong một gia đình trí thức gốc Hà Nội. Cha bà là nhà nghiên cứu văn học nổi tiếng Vũ Ngọc Phan. Bà quen bác sĩ Lê Cao Đài khi ông là Trưởng ban Quân y Trung đoàn 88 Đại đoàn 308, còn bà là sinh viên trường Mỹ thuật. Bà kể: “Chúng tôi thực ra là hiểu nhau và thấy hợp với nhau ở chỗ là đều thích văn chương, văn học và nghệ thuật. Hồi đó tôi cũng như tất cả những cô con gái khác là rất thích bộ đội. Nhưng tôi thì thích những anh bộ đội có văn hóa, có học thức. Tôi yêu ông ấy là vì thế. Từ lúc tìm hiểu, cưới nhau cho đến khi hòa bình lập lại, tức là từ năm 1953 đến mãi 1973, phần lớn thời gian chúng tôi xa nhau. Ông ở trong quân đội, tôi đi học, rồi ông đi chiến trường. Sau này cũng vậy, lúc thì tôi đi công tác, lúc thì ông đi. Lần xa nhau lâu nhất là 8 năm ông ở Tây Nguyên. Có lẽ vì ít thời gian bên nhau nên tình cảm của chúng tôi chưa bao giờ thấy phai nhạt.”
Có phải là thế chăng nên khi ông qua đời, bà đã dành gần hết phần thời gian còn lại để hoàn thành những ước nguyện dở dang của ông?
Giữ trọn lời thề.
“Sau khi ông ấy qua đời, dù biết trước sẽ là như thế nhưng tôi vẫn không sao tin được là căn nhà này sẽ vắng hẳn bóng ông . Phải mất một thời gian dài tôi không dám động đến những tài liệu ông để lại. Đau xót quá! Tôi thấy mất mát thật lớn, không gì bù đắp được. Nhưng rồi tôi nhớ khi tiễn ông rời cõi tạm, tôi đã thầm hứa với lòng mình và với ông là sẽ làm nốt những gì ông chưa kịp làm, nên tôi đã cố.”
PGS, Họa sĩ Vũ Giáng Hương đang soạn những tài liệu tặng Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam
Việc đầu tiên là bà soạn toàn bộ tư liệu do ông để lại. Bà đọc kỹ lại từng trang nhật ký, từng bức thư ông gửi từ chiến trường, đọc lại cuốn Hồi ký “Tây Nguyên ngày ấy” đã xuất bản, và bà nhận thấy rằng có nhiều tình tiết, nhiều đoạn không có trong cuốn sách, như những đoạn nói về cái khổ, đói rét, đảo ngũ, tự sát…. hay lấy cắp sắn, ngô trên nương, đói quá là bẻ trộm, đào trộm, có anh ngủ dậy thì mất bao gạo để dưới chân…Hay có trường hợp bệnh binh nhập viện nói: bọn em chỉ cần ăn thôi, không cần chữa gì cả. “Những chuyện này mà nói ra vào thời điểm đó (đầu những năm 80) thì không được. Nhưng giờ thì tôi thấy có thể thêm vào”. Thế là cuốn “Tây Nguyên ngày ấy” được bà bổ sung và tái bản năm 2008. Cuốn sách đã được dịch và xuất bản bằng ba thứ tiếng: tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Nhật. Qua đó bạn bè thế giới hiểu hơn về cuộc chiến ở Việt Nam, còn thế hệ đi sau cũng hiểu hơn về cuộc sống tại chiến trường, nhất là của các y bác sĩ thời chiến.
Cùng với việc tái bản cuốn Hồi ký, bà đã xuất bản cuốn "Lê Cao Đài người thầy thuốc- chiến sỹ" từ tư liệu là những bức thư, các bài viết của đồng đội, đồng nghiệp của ông. Hai cuốn sách "Lê Cao Đài – Ngoại khoa thời chiến", xuất bản năm 2008, và "Chất da cam trong chiến tranh Việt Nam- Tình hình và hậu quả" năm 2009 không làm chúng tôi ngạc nhiên nhiều, vì chúng tôi đã có dịp được tiếp cận với một số sách do gia đình xuất bản theo hình thức này sau khi thân nhân của họ qua đời. Nhưng điều làm chúng tôi thực sự ngạc nhiên là ở chỗ bà, một họa sĩ, đã một mình tập hợp tư liệu, biên tập, bổ sung và xuất bản hai cuốn sách nói trên. Bà chia sẻ: “Trước khi ông ấy qua đời ông vẫn luôn mong mỏi thành lập được Hội nạn nhân da cam, thứ hai là muốn Mỹ phải bồi thường, phải nhận tội là đem chất độc da cam đến Việt Nam giết hại hàng mấy triệu người. Tôi có biết lý do là quan hệ của mình với Mỹ có nhiều đoạn rất khó nên chưa đạt được điều ấy. Khi nhà tôi mất đi cũng chưa nghiên cứu được nhiều về chất độc da cam nhưng có để lại nhiều ghi chép. Nên khi phía Mỹ đòi chứng cứ thì chúng tôi cố ra cuốn sách về chất độc màu da cam. Tôi thì không ở chuyên ngành ấy nhưng mà tôi tìm tài liệu, hỏi bạn bè nên cuối cùng cũng ra được một quyển Chất độc da cam… Còn quyển về Ngoại khoa trong thời chiến tôi chỉ tập hợp tất cả những vấn đề Ngoại khoa ông đã làm trong chiến trường Tây Nguyên thôi. Biên tập rồi nhờ đồng nghiệp của ông xem lại giúp. Vậy là cũng xuất bản được.”
Thế là bốn cuốn sách, trong đó có hai công trình khoa học của GS. Bác sĩ Lê Cao Đài đã được xuất bản nhờ tình yêu của bà. Nhưng chưa hết. Có lẽ trong bà, ngọn lửa tình yêu vẫn còn thôi thúc. Vậy nên giữa năm 2011, cuốn sách "Tình yêu và nghệ thuật" đã được xuất bản dựa trên hàng trăm bức thư của hai ông bà gửi cho nhau trong suốt những năm tháng xa cách, từ 1953 đến tận những năm 80 của thế kỷ 20. Bà tự tay đánh máy từng bức thư, biên tập từng câu chữ để cho ra đời cuốn sách: “Tôi muốn gửi vào đó tất cả tình cảm của mình cho ông ấy”- bà nói trong ánh mắt xa xăm ngấn nước.
Bà dừng câu chuyện ở đó. Nhưng chúng tôi còn biết, bà đã không quản khó khăn, hàng chục năm trời đi khắp nơi, kiên trì thu thập những kết quả ông đã làm được trong suốt cuộc đời làm khoa học, cứu chữa thương bệnh binh, để đề nghị Nhà nước truy tặng ông danh hiệu Anh hùng. Một tập hồ sơ rất dày bà cất trong tủ mà chúng tôi xem được mới thấy lòng kiên nhẫn cộng với tình yêu của người phụ nữ này lớn tới ngần nào. Ấy vậy mà khi cố gắng ấy kết trái thì bà lại hờ hững. Nghe tôi hỏi bà chỉ nói: “Danh hiệu chỉ là phù du. Đồng nghiệp của ông ai cũng nói ông xứng đáng và lẽ ra phải được tặng danh hiệu này từ khi ông còn, chứ không phải truy tặng khi ông đã mất từ lâu. Tôi khi đó cũng nghe theo vì thương ông ấy quá. Nhưng…”
Vâng. Còn điều gì phải nói nữa đây? Có lẽ cũng do trời định, trước khi bà đi về cõi Tiên, Phật, bà đã kịp trao lại những kỷ vật quý nhất như những bức thư, những cuốn nhật ký, túi đựng hồ sơ, cặp kính ông đã dùng cả cuộc đời… của GS. Bác sĩ Lê Cao Đài cho Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam như một sự ủy thác tin cậy khi bà không còn trên cõi đời này.
Hôm nay, chúng tôi xúc động nói lời vĩnh biệt bà. Nhưng chúng tôi tin bà đã thanh thản bước lên cõi thiên thai để gặp lại người bạn đời thân yêu của mình. Bởi ở đây, trên trần thế người phụ nữ giàu đức hy sinh ấy đã gửi lại một tình yêu trọn vẹn!
Phạm Kim Ngân
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam