Giáo sư, TS.VS Đặng Hữu là một trong những cán bộ được đào tạo bài bản ở trường Đại học Đường Sắt, Trung Quốc (1953-1958). Sau khi tốt nghiệp về nước, cũng là lúc sinh viên trường Đại học Bách khoa Hà Nội vừa kết thúc chương trình học các môn cơ bản: Toán, Lý, Hóa nên ông cùng một số đồng nghiệp được phân công giảng dạy chuyên môn ngay sau đó. Vì tốt nghiệp ngành Đường sắt nhưng lại giảng dạy về Đường bộ nên năm 1959 ông sang Trung Quốc học kiến tu 6 tháng về Đường bộ ở trường Đồng Tế. Ông là một trong những cán bộ chủ chốt đầu tiên của Bộ môn Cầu đường thuộc trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Năm 1963, giảng viên Đặng Hữu được nhà trường cử đi làm nghiên cứu sinh ở Liên Xô. Đi cùng đoàn với ông năm đó có: Lê Văn Thưởng, Đỗ Quốc Sam…
Giáo sư Đặng Hữu kể: đi làm nghiên cứu sinh thời kỳ đó không phải thi cử như bây giờ mà căn cứ vào nhu cầu của nhà trường và trình độ khả năng của mỗi người. Lúc mới sang Liên Xô, như nhiều thành viên khác chủ yếu học ở Trung Quốc, ông cũng gặp nhiều khó khăn trong việc giao tiếp bằng tiếng Nga. Bình thường cũng có thể nói được chút ít, nhưng khi gặp thầy giáo hướng dẫn Ivanov, không hiểu luống cuống thế nào mà ông không thể nói được. May mà thầy đã cho phép giao tiếp bằng tiếng Pháp. GS Ivanov là một nhà khoa học nổi tiếng không chỉ ở Liên Xô mà ở ngành Giao thông Việt Nam mọi người đều biết đến một phương pháp mang tên ông: Phương pháp Ivanov (Phương pháp tính toán kết cấu mặt đường).
Những năm làm công tác giảng dạy, cộng với việc nghiên cứu và làm việc thực tế trên nhiều cung đường khác nhau ở Việt Nam nên Đặng Hữu nắm khá chắc những kiến thức về đường bộ. Đây là tiền đề rất vững chắc đã giúp ích rất nhiều cho ông trong việc làm luận án Tiến sĩ ở Liên Xô.
Sau khi hai thầy trò thảo luận để tìm ra hướng nghiên cứu, thầy Ivanov đã hướng ông nghiên cứu về cấu tạo nền mặt đường theo chuyên môn của ông. Nhưng thầy Ivanov chỉ đưa ra hướng để ông tự suy nghĩ và đưa ra vấn đề sẽ nghiên cứu, rồi lại cùng thầy trao đổi, thầy không áp đặt.
Sau khi học và thi xong các môn: Triết học, tiếng Nga, môn Toán, môn chuyên môn, Đặng Hữu đã suy nghĩ và quyết định làm luận án Tiến sĩ với đề tài “Một số vấn đề cấu tạo và tính toán mặt đường mềm ô tô ở Việt Nam trong điều kiện nhiệt đới”. Không giống như khí hậu ở Liên Xô, khí hậu Việt Nam là nhiệt đới nóng ẩm, ảnh hưởng nhiều tới nguyên vật liệu và chế độ thuỷ nhiệt của đường. Trong suốt quá trình làm luận án, GS Ivanov đã định hướng, gợi ý phương pháp nghiên cứu, còn toàn bộ quá trình nghiên cứu, ông đều phải tự làm.
GS.TS.VS Đặng Hữu (bên phải) làm việc với Trung tâm tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam
Trong quá trình nghiên cứu làm luận án Tiến sĩ, nghiên cứu sinh Đặng Hữu còn tham gia Đề tài về Xây dựng quy phạm thiết kế đường ở Liên Xô do thầy Ivanov chủ trì. Lúc này ở Liên Xô, bên cạnh phương pháp Ivanov là phương pháp đang được áp dụng rộng rãi, còn có hai phương pháp của Krivitsky và Korsunsky mới đưa ra cũng được nhiều người quan tâm sử dụng. Đã có nhiều tranh luận về cơ sở khoa học và thực tiễn của ba phương pháp này trong khi Liên Xô đang chuẩn bị biên soạn quy phạm mới thiết kế mặt đường mềm, trên cơ sở Đề tài do thầy Ivanov chủ trì. Thầy Ivanov đã giao cho Đặng Hữu nghiên cứu so sánh cả ba phương pháp để lựa chọn phương pháp nào dùng cho việc thiết kế đường ở Việt Nam. Cuối cùng, bằng sự phân tích so sánh sự liên quan giữa ba phương pháp, nghiên cứu sinh Đặng Hữu đưa ra ý kiến của riêng mình là kết hợp tính ưu việt của cả 3 phương pháp. Kết quả nghiên cứu đó cùng với một số nghiên cứu trong phòng thí nghiệm và tại hiện trường của Đặng Hữu cũng được sử dụng đưa vào Quy phạm thiết kế mặt đường mềm của Liên Xô. Và trong triển lãm thành tựu kinh tế quốc dân của Liên Xô có giới thiệu về phương pháp tính toán này. Khi về nước công tác ở trường Đại học Xây dựng, từ những nghiên cứu cốt lõi đó ông đã cùng các đồng nghiệp tiếp tục thu thập thêm số liệu, xây dựng thành một phương pháp tính toán và lấy tên là “Phương pháp Đại học Xây dựng”.
Trong quá trình làm luận án, Đặng Hữu còn nghiên cứu một loạt vấn đề: Sử dụng phương pháp xác định độ cứng (mô đuyn đàn hồi) của đất trong phòng thí nghiệm; Phương pháp tính qui đổi mặt đường nhiều lớp thành một lớp có cường độ tương đương; Phương pháp tính toán mô đuyn đàn hồi của nền đường không đồng nhất theo chiều sâu; Phương pháp xác định mô duyn đàn hồi tính toán của nền đường có xét tới trọng lượng bản thân kết cấu mặt đường; Nghiên cứu chế độ thuỷ nhiệt của nền đường; Nguyên tắc thiết kế tổng thể kết cấu nền và mặt đường; Phương pháp mới xác định sức chịu tải của nền đất yếu dưới tải trọng hình thang. Đây là những nội dung khoa học mới, mang tính sáng tạo đã đóng góp vào sự phát triển lý thuyết cấu tạo và tính toán nền và mặt đường ô tô ở mọi nơi, được sử dụng rộng rãi ở Việt Nam, và ở Liên Xô, CHDC Đức. Bằng những kiến thức đã có, cùng sự hướng dẫn về phương pháp nghiên cứu của thầy Ivanov, Đặng Hữu đã nhận được lời khen ngợi và đánh giá cao của các thành viên trong Hội đồng. Trong buổi bảo vệ luận án tại trường Đại học MADI, GS Ivanov nhận xét: Đây là luận án có khối lượng và chất lượng đạt trình độ luận án Tiến sĩ khoa học. Vì luận án đã giải quyết được một vấn đề chỉnh thể chứ không phải là một bài toán. Và GS Puzakov trong Bộ môn cũng nói rằng: mỗi một chương (có 3 chương) trong luận án có thể xây dựng, phát triển thành một luận án khác. Hội đồng đã kết luận và đề nghị thêm khoảng 4 tháng chỉnh lý biên tập lại để có thể bảo vệ luận án Tiến sĩ khoa học. GS Babkov Hiệu phó khoa học của nhà trường rất khuyến khích ông tiếp tục làm luận án Tiến sĩ khoa học. Giáo sư Xidenco – Chủ nhiệm Bộ môn Đường, Trường XADI (Ukraina) cũng tỏ ra rất tiếc nuối khi TS Đặng Hữu không tiếp tục bảo vệ luận án Tiến sĩ khoa học. Tuy nhiên, do hoàn cảnh chung và riêng, tiến trình này đã không tiếp tục được thực hiện.
Nguyễn Thị Phương Thúy
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam